پاوه – رودسر – بیستون – طاق بستان – غار قوری قلعه – روستای هجیج
شهرستان پاوه
پاوه از مناطق زیبای‌استان کرمانشاه است که درگذشته به «اورامانات» معروف بوده است.شهرستان پاوه درشمال باختر کرمانشاه واقع شده است که از شمال به استان کردستان، از جنوب به شهرستان جوانرود، از باختر به مرز ایران و عراق و از خاور به استان کردستان محدود می‌شود. سازمان کنونی شهر پاوه و بافت محلات موجود آن نتیجه تغییر شکل هسته قدیمی شهر و رشد آن طی ربع قرن اخیر است.
البته عمده تغییرات این شهر طی سالهای اخیر صورت گرفته‌است.بافت‌قالی،گلیم� �جاجیم،شال‌پشمی‌و گیوه از جمله مهم ترین صنایع دستی این منطقه به شمار می‌آیند.
مشخصات جغرافیایی
شهرستان پاوه یکی از شهرستان‌های کرمانشاه است که درشمال باختر این استان واقع شده است و از شمال به استان کردستان از جنوب به شهرستان جوانرود ازباختربه مرز ایران و عراق و از خاور به استان کردستان محدود می‌شود. مرکز این شهرستان شهر پاوه است که در َ۲۱ ْ۴۶ طول جغرافیایی و َ۰۳ ْ۳۵ عرض جغرافیایی و ارتفاع ۱۵۴۰ متری از سطح دریا واقع شده است. براساس سرشماری سراسری سال ۱۳۷۵ جمعیت این شهرستان ۹۱۸ ۱۶ نفر برآورد شده است. پاوه مرکز شهرستان پاوه در ۱۲۴ کیلومتری راه کرمانشاه – پاوه قرار دارد. پاوه در ۵۶۶ کیلومتری تهران (فاصله هوایی) قرار گرفته است. شهر پاوه در کنار دره خانقاه برافراشته شده و رود دره گلال یا پاوه از جنوب شهر می گذرد. آب و هوای منطقه نسبتا سرد و مایل به اعتدال و نیمه مرطوب است.
وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
پاوه از مناطق زیبای استان کرمانشاه است که در گذشته به «اورامانات» معروف بوده است. نام پاوه را به «پاوه» سردار یزدگرد سوم – آخرین پادشاه ساسانی – منسوب می دانند که جهت جلب حمایت اکراد، روانه این منطقه‌شدو مورد احترام اهالی قرار گرفت. بعدها به خاطر تجلیل از آن سردار، این ناحیه را پاوه نامیدند، که در کتاب‌های عربی‌فاوج آمده است. هم چنین معنای کلمه اورامانات از اورتن (اورامان) نام یکی از سرودهای دینی زرتشتیان گرفته شده است. قلعه دژ و پاسگه که هنوز در پاوه وجود دارند بازمانده و باروی عهد آن سردار است. ظاهرا در محلی نزدیک پاوه که اکنون جنگاه گفته می‌شود مردم پاوه با سعدوقاص جنگیده‌اند.
بیستون
مجموعه باستانی ـ تاریخی ، مفصّلترین سنگ نبشته جهان ؛ نیز نام کوه ، دشت ، بخش و شهری در غرب ایران ، نزدیک کرمانشاه .
نام آن در بیشتر مآخذ «بیسْتون » یا «بیسُتُون »، در برخی مآخذ «بِهِسْتون » و «بِهِسْتان »، و در منابع عربی ، «بَهستون »، «بِهستون » و «بیستون »، و در منابع قدیم یونانی «بگیستانون » آمده است . واژه بیستون با کلمه و مفهوم ستون هیچ ربطی ندارد و شکل تغییریافته صورت پارسی باستان بَغِستانه (مرکب از بَغ به معنای خدا و پسوند سِتان ، به معنای جایگاه ، و رویهمرفته به معنای «معبد» یا «جایگاه خدایان »، و اصطلاحاً «مکان مقدس ») است
۱) کوه و دشت بیستون . کوه بیستون با ارتفاعی حدود ۸۰۰ ، ۲ متر، بلندترین دیواره سنگی ایران است (جعفری ، ج ۱، ذیل مادّه ). نام آن در متون کهن فارسی ، پَره و در متون عربی سِن سمیره (دندانِ سمیره ) آمده است ( رجوع کنید به ابن خرداذبه ، ص ۲۲۶؛ ابودلف خزرجی ، تعلیقات مینورسکی ، ص ۱۲۵). بیستون کوه منفردی نیست ، بلکه نقطه پایانی یکی از رشته کوههای زاگرس * یا پاطاق * ، به نام کوههای پَرّو * است . بیستون از دو جبهه به سانِ دیواری صاف و سر به فلک کشیده به نظر می رسد و هیبتش از دیرباز نظر سیّاحان را به خود جلب کرده است . از دامنه آن چشمه ای پر آب (در اصطلاح محلی : سراب ) می جوشد که از دیرینه ترین ایّام ، اتراقگاه کاروانیان ، سپاهیان و مسافران بوده است .
بر سینه این کوه کتیبه بیستون نقش شده و در دامنه آن ، دشت و ناحیه تاریخی ، بخش و شهر کنونی بیستون قرار گرفته است . از دیرباز در آثار جغرافیایی و تاریخی به کوه بیستون اشاره شده است .
در دامنه شرقی ، جنوبی و قسمتهایی از دامنه غربی کوه بیستون ، دشت گسترده و سرسبز بیستون قرار دارد. رودخانه گاماساب * که از کوههای الوند سرچشمه می گیرد، در ناحیه بیستون با رود دینَوَر * تلاقی می کند و از پای کوه بیستون و از میان دشت بیستون می گذرد ( رجوع کنید به افشین ، ج ۱، ص ۳۸۲). این دشت یکی از حاصلخیزترین زمینهای کشاورزی و از قدیمترین نقاطی است که کشت و کار در آنها آغاز شده است . پوشش طبیعی گیاهی دشت سبب شده است که از دیرترین ایّام چراگاه و یکی از عمده ترین مراکز پرورش اسبهای مرغوب باشد (رشیدیاسمی ، ص ۶۳؛ کمرون ، ۱۳۶۵ ش ، ص ۱۳۰)؛ ازینرو این دشت ارزش نظامی نیز داشته است .
امروزه دشت بیستون به سبب آب و هوای مناسب و خاک مرغوب ، به منطقه کشت صنعتی و محل مناسبی برای توسعه برخی فعالیتهای صنعتی تبدیل شده است . کارخانه قند بیستون ، که جز تولید قند و شکر تولیدهای جنبی دیگری هم دارد، از مهر ۱۳۴۲ به بهره برداری رسیده است . اکنون (زمستان ۱۳۷۸ش ) با ۳۲۵ تن کارکنان دایمی ، سالانه ۰۰۰ ، ۲۰ تا ۰۰۰ ، ۲۷ تُن قند و شکر و ۰۰۰ ، ۱۴ تا ۰۰۰ ، ۱۷ تن تفاله خشک تولید می کند (شرکت سهامی عام قند بیستون . دفتر مدیرعامل در تهران ، دورنگار مورخ ۲۵/۱۰/۱۳۷۸). هنرستان این کارخانه نیروی فنّی و ماهر مورد نیاز را تربیت می کند. کارخانه شیر پاستوریزه (تأسیس ۱۳۴۷ش )، آزمایشگاه خاکشناسی و تحقیقاتی زراعتی و انبار اداره کل کشاورزی استان کرمانشاهان از مجموعه تأسیسات فنّی ـ اقتصادی است که در دشت بیستون ، در دامنه کوه و نزدیک هم بنا شده اند (سازمان جغرافیائی نیروهای مسلّح ، ج ۴۶، ص ۸۴).
در دشت بیستون غلات ، حبوبات ، چغندر قند، توتون ، پنبه ، انواع صیفی و درختان میوه کشت می شود. یکی دیگر از محصولات عمده این دشت ، چوب سپیدار و درختان شبیه به آن است . کشاورزی و باغداری در این دشت ، شغل اکثر ساکنان بخش بیستون است . از نقاط کوهستانی بیستون گیاهانی مانند کنگر، ریواس و قارچ به دست می آید (شورای عالی برنامه ریزی استان باختران ، ج ۲، ص ۳۷؛ سازمان جغرافیائی نیروهای مسلّح ، همانجا).
۲) بخش و شهر بیستون . بخش بیستون از شمال به بخش تاریخی دینَوَر، از مشرق به بخش مرکزی شهرستان صحنه * ، و از جنوب و مغرب به بخش مرکزی شهرستان هَرْسین محدود است . بیستون در تقسیمات کشوری قبلی در بخش صحنه و تابع شهرستان کرمانشاه * بود (ایران . وزارت کشور، ص ۶۷ـ ۶۸) و اکنون از بخشهای تابع شهرستان هرسین در استان کرمانشاهان است . براساس سرشماری ۱۳۷۵ ش ، جمعیت بخش بیستون ۰۵۸ ، ۲۷ تن و شمار باسوادان آن در همین سال ۵۴۹ ، ۱۷ تن بوده است (مرکز آمار ایران ، ص ۲ـ۳). این بخش ، از دو دهستان تشکیل می شود، چمچمال * (با ۵۷ آبادی ) و شیزر (با ۱۵ آبادی ). از این تعداد ۳۹ آبادی جلگه ای ، ۲۴ آبادی کوهستانی و بقیه جلگه ای و کوهستانی و جلگه ای و جنگلی است (همان ، ص ۲ـ۱۰). اهالی بیستون شیعه اند و به فارسی و گویش کردی کرمانشاهی سخن می گویند (رزم آرا، ص ۶۶).
شهر بیستون ، مرکز این بخش ، با ارتفاع ۳۲۰ ، ۱ متر از سطح دریا، در حدود سی کیلومتری شمال شرقی شهر کرمانشاه ، میان کوه بیستون و رود گاماساب ، بر سر راه اصلی مرکز به غرب کشور قرار گرفته است . تا پیش از تصویبنامه هیئت وزیران (شماره ۹۳۸۰۸/ ت ۹۰۷، مورّخ ۲۴/۱/۱۳۶۸ ش ) بیستون آبادی و مرکز دهستان چمچمال بود، اما پس از اجرای تصویبنامه ، به مرکز بخش بیستون و به شهر تبدیل شد (ایران . قوانین و احکام ، ص ۱۳۷).
گسترش سریع شهر کرمانشاه از سمت شمال و شمال شرقی در سالهای اخیر، احداث فرودگاه جدید کرمانشاه ، تأسیس چند کارخانه صنعتی و شهرکهای جدید میان آن شهر و بیستون ، تقریباً دو شهر را به هم متصل کرده است . استعداد صنعتی ـ تولیدی و کشاورزی منطقه بیستون ، شهر بیستون را بیش از پیش به سمت تراکم فعالیتها و جمعیت سوق می دهد.
پیشینه . بیستون بر سر راه تاریخی میان شرق و غرب قرار داشت ، راهی که ری و هَگمتانه (همدان ) را به حُلوان ، بابِل و بغداد متصّل می کرد و از بین النهرین در سه شاخه به سمت مصر، شرق مدیترانه و آسیای صغیر و یونان و غرب امتداد می یافت ، و پایتختهای امپراتوریهای بزرگ آن عصر را به یکدیگر مرتبط می ساخت . از دیرباز جغرافی نگاران و سیّاحان بسیاری در نوشته های خود، به بیستون و برخی آثار و بناهای تاریخی آن اشاره کرده اند. ارتشهایی که از خطه غرب می گذشتند، کنار چشمه های پر آب بیستون و در حاشیه رود گاماساب اتراق یا استراحت می کردند. گذشته از این اهمیت سوق الجیشی و نظامی ، بیستون نزد ایرانیان قدیم جایگاهی در خور ستایش و احترام بود (کمرون ، ۱۳۳۸ش ، ص ۱۳۹؛ گیرشمن ، ص ۱۵۸).
قدیمترین مأخذی که در آن به کوه و کتیبه بیستون اشاره شده ، نوشته دیودوروس سیسیلی مورخ (متوفی پس از ۲۱ ق م ) است (جکسون ، ص ۲۰۵، پانویس ۲؛ داندامایف ، ص ۴۷). به گفته وی ، اسکندر مقدونی ضمن لشکرکشی از شوش به همدان ، از بیستون دیدن کرده است . در منابع قدیم یونانی نیز ـ چنانکه گفته شد ـ نام بیستون آمده است . ایسیدوروس خاراکسی ، جغرافی نگار اواخر قرن اول ق م ، درباره راه کاروانرو شرق بابل شرحی نگاشته و در آن ، بیستون را «باپتانا » نامیده است (داندامایف ، ص ۴۹) که در ناحیه کامپاندا در سرزمین مادها قرار داشته و در کتیبه بیستون از آن نام برده شده است (همانجا). تاکیتوس (تاسیت )، مورخ رومی قرن اول میلادی ، به پرستشگاهی اشاره کرده که ایرانیان در دامنه کوه بیستون ساخته بودند (همان ، ص ۴۸). عربها در لشکرکشی به ایران در جنگ نهاوند، راهی جز عبور از بیستون و پل ساسانی نداشته اند ( رجوع کنید به«آثار دیگر» در ادامه مقاله ).
در قرون نخستین اسلامی ، شهرهای دینور و قَرمیسین (کرمانشاه ) رو به ترقی گذاشت ، و بیستون میان این دو و بر سر راه حلوان به همدان و ری و اصفهان قرار داشت . در آثار قدیم اسلامی ، و در بیشتر منابع جغرافیایی اسلامی که به بلاد ایران پرداخته اند، از بیستون یاد شده است ( رجوع کنید به ادامه مقاله ).
در نیمه اول قرن چهارم ، خاندان حَسَنویه * (نیز معروف به کُردان بَرزَکانی )، از معاصران آل بویه ، قیام کردند و به قدرت رسیدند. شهر دینور و قلعه سَرماج * ، هر دو در نزدیکی بیستون ، از اقامتگاهها و مراکز قدرت آنان بود (رشید یاسمی ، ص ۱۸۲).در آثار جغرافیایی عمده قرن چهارم ، بیستون بارها وصف شده است . ابن رُسته (حدود اوایل قرن چهارم ) به کوه بیستون ، دره دامنه آن و چشمه ای در کنار درّه ، که می تواند «پنج سنگ آسیاب را بگرداند» (ص ۱۹۵) اشاره کرده است . به نوشته مقدسی (متوفی ۳۷۵ یا ۳۸۰)، بیستون یکی از منازل میان قرمیسین و همدان است و شگفتیهایی در آنجاست (ص ۳۹۶، ۴۰۱). در ۳۴۱، ابودُلَف از کوه بیستون ، تصویرها و نقشها و پل عظیمی بر رودخانه گاماساب یاد کرده است (ص ۶۳). ابن حوقل (نیمه دوم قرن چهارم ) در کتاب صوره الارض مطلب مستقلی را به بیستون اختصاص داده ، اما آثار تاریخی بیستون و طاق بستان را درهم آمیخته است . در ذکر مسافات نوشته است که از قریه ابی ایوب تا بیستون دو فرسنگ و از آنجا تا قرمیسین هشت فرسنگ است (ص ۱۰۲ـ۱۰۳). او کتیبه و نقش بیستون را اینطور وصف می کند: «و کسی به من چنین گفت که … به مسافتی دورتر ] از طاق بستان [ نقش سنگیِ مکتبی با معلم و بچه ها دیده است و در دست معلم تسمه ای است که بدان قصد زدن بچه ها را دارد» (ص ۱۱۶). وی داریوش را معلم ، و امیران شورشی اسیر را که در برابر وی صف کشیده اند، بچه های مکتبی پنداشته است . اصطخری (متوفی ۳۶۶) نیز در ذکر مسافات ، به فاصله بیستون تا قرمیسین اشاره کرده است (ص ۱۶۳).
ابن فقیه ، جغرافیدان اوایل قرن پنجم ، از «بَهِسْتون » در ردیف ایوان مداین ، ستونهای قصر دزدان (آثار بنای آناهیتا در کنگاور) و منار ذات الحوافر در همدان یاد کرده است (ص ۸۹). یاقوت حموی (متوفی ۶۲۶) فاصله بیستون را تا همدان چهار منزل و تا قرمیسین هشت فرسنگ ذکر کرده است . به گفته او، کوههای بیستون چنان بلند است که نمی توان بر فراز آن صعود کرد. راه زایران حج از پایین همین کوه است (ج ۱، ص ۷۶۹). یاقوت حموی به برخی از آثار بیستون اشاره کرده (ج ۱، ص ۷۶۹ـ ۷۷۰) اما او نیز آنها را با آثار باستانیِ طاق بستان درهم آمیخته است . با این حال ، ظاهراً نخستین جغرافیدان اسلامی است که احتمال داده است آثار بیستون متعلق به عصر ساسانی باشد. ابوالفداء (متوفی ۷۳۲) در فصل کوهها به کوه بیستون اشاره نموده و سپس عبارت ابن حوقل را درباره آن نقل کرده است (ص ۹۷).
دشت بیستون در عصر مغولان و تیموریان ظاهراً از مراکز اصلی پرورش اسب برای سپاهیان بوده است . منطقه چمچمال ، که بیستون از دیرباز مرکز اصلی آن قلمداد می شد، مورد توجه ابوسعید بهادرخان (حک : ۷۱۷ـ۷۳۶) قرار گرفته بود. گویا امیران مغول در نظر داشتند که به جای بهار * ، نزدیک همدان ، چمچمال را کرسی ولایت کردستان قرار دهند ( کرمانشاهان باستان ، ص ۱۲۴). در عصر حکومت سلطان محمد خدابنده ، الجایتو (۷۰۳ـ۷۱۶) در پای کوه بیستون مرکزی ساخته شد که به آن «سلطان آبادِ چمچمال » یا «بغداد کوچک » گفته اند. در کاوشهای باستانی ، از بناهای این مرکز آثاری به دست آمده است ( رجوع کنید به«آثار دیگر» در ادامه مقاله ) که نشان می دهد ایلخانان می خواسته اند در بیستون مرکزیتی در نواحی غربی ایران ایجاد کنند (گلزاری ، ج ۱، ص ۳۹۹).
در عصر صفویه و در دوره ممتد منازعات و اختلافات مرزی ایران و عثمانی ، حتی تا دوره ای طولانی در عهد قاجاریه ، که کرمانشاهان منطقه با اهمیتی به شمار می رفت ، والیان قدرتمند و با نفوذی به حکومت این ولایت منصوب می شدند، و بیستون به جهت اهمیت سوق الجیشی و جغرافیایی یکی از نقاط مورد توجه بود. شاهرخ بیگ ، برادر شیخ علی خان زنگنه * ، در ۱۰۴۸ به حکومت ناحیه کرمانشاه ، کَلهُر، سُنقُر، هَرسین و بیستون منصوب شد ( کرمانشاهان باستان ، ص ۱۲۹). اسکندربیگ منشی در تاریخ عالم آرای عباسی به رباطی در بیستون اشاره کرده است که زایران عتبات مقدسه در آن اتراق می کرده اند، و گفته است که شهر جدید چمچمال پای کوه بیستون برای زایران ترتیب یافته است (ج ۲، ص ۱۱۱۱). متن وقفنامه شیخ علی خان زنگنه ( رجوع کنید به«آثار دیگر» در ادامه مقاله ) در ۱۰۹۳، که حاکی از وقف املاکی چند در منطقه چمچمال و دینور، برای رفاه حال سادات فاطمی ، به کاروانسرای بیستون است ، از اهمیت بیستون در مسیر زیارتی حکایت می کند.
وصف اعتمادالسلطنه (متوفی ۱۳۱۳) از بیستون در اوایل قرن چهاردهم ، در اصل نقل از منابع متقدم است ، و فقط او تصریح کرده است که راه زایران مکه از دامنه کوه بیستون است (ج ۱، ص ۴۹۴)، اما وصف ناصرالدین شاه قاجار (حک : ۱۲۶۳ـ ۱۳۱۳) زنده تر و حاوی اطلاعات بیشتری است . او از خود ده بیستون ، کاروانسرا، چشمه آبی که یک سنگ آب دارد، پل چهار چشمه بر رود گاماساب ، و باغ احداثیِ صارم الدوله در بیستون که بیشتر درختانش تبریزی است ، سخن گفته و از آثار و بناهای تاریخی بیستون بازدید کرده و آن را بتفصیل و به گونه ای خوشایند شرح داده است ( رجوع کنید به ناصرالدین قاجار، ص ۴۷ـ۴۹). کاروانسرای بیستون در دوره صدارت میرزا آقاخان نوری ، صدر اعظم ناصرالدین شاه ، مرمت شده است (گلزاری ، ج ۱، ص ۴۰۸).
منطقه بیستون در جنگ جهانی دوم (۱۳۱۸ـ۱۳۲۴ ش /۱۹۳۹ـ ۱۹۴۵) یکی از محلهای استقرار نیروهای متفقین بود. آثاری از ساختمانهایی که نیروهای نظامی در آنها مستقر بودند، هنوز برجاست .
سیّاحان خارجی بسیاری از بیستون دیدار کرده اند که برخی از مهمترین آنان عبارت اند از: بمبو در نیمه دوم سده یازدهم /نیمه دوم سده هفدهم ؛ اوته ، حدود ۱۱۴۸/۱۷۳۵. وی ظاهراً نخستین اروپایی بوده که توجه اذهان را به بیستون جلب کرده است ؛ اولیویه ، در اوایل سده سیزدهم / اواخر سده هجدهم ؛ گاردان ، برادر ژنرال گاردان معروف ، در اوایل سده سیزدهم /اواخر سده هجدهم و اوایل سده نوزدهم که نقشهای کتیبه بیستون را پیکرهای دوازده حواری مسیح می پنداشت ؛ کینیر و ژوبر در اوایل سده نوزدهم ؛ کر پورتر که در ۱۲۳۳/ ۱۸۱۸ از بیستون دیدار کرده و نقشها را به اسباط اسرائیل و اسارت آنان نسبت داده است ؛ و هنری راولینسون * ( رجوع کنید بهقسمت سوم مقاله ) که در ۱۲۵۱/۱۸۳۵ کتیبه بیستون را از لحاظ علمی و فنی بررسی کرد و در نتیجه کشفیات او بود که بیستون شهرتی جهانی یافت و توجه خاورشناسان ، ایرانشناسان و سیاحان به آن جلب شد (برای تفصیل بیشتر رجوع کنید بهجکسون ، ص ۲۰۶ـ ۲۰۸؛ داندامایف ، ص ۴۹ـ۵۲). در ۱۲۵۵/ ۱۸۳۹ دو سیّاح فرانسوی به نامهای فلاندن و کوست ، بازمانده هایی از ویرانه ای تاریخی را در دامنه کوه بیستون کشف کردند. این دو گمان می کردند که این آثار متعلق به شهر باستانی کامپاندا باشد. در نیمه دوم قرن سیزدهم / نوزدهم و در قرن چهاردهم / بیستم بسیاری از دانشمندان ، باستانشناسان و سیاحان خارجی از بیستون دیدار کرده و برخی از آنان شرح مطالعات یا مشاهداتشان را انتشار داده اند (برای آگاهی از مهمترین آنها رجوع کنید بهادامه مقاله ).
۳) سنگ نبشته (کتیبه ) بیستون . مهمترین اثر تاریخی ، ادبی ، هنری از عصر هخامنشی ، مفصلترین سنگ نبشته جهان ، قدیمترین متن شناخته شده ادبیات ایرانی ، و کلید کشف زبانهای بابلی و آشوری و همه زبانهایی است که به خط میخی نوشته شده است . این کتیبه به «لوح روزتا (رشید) آسیا» ( > فرهنگ جغرافیایی وبستر < ، ذیل مادّه ) و«ملکه کتیبه های شرقی باستان » (اشمیت ، ص ۱۷) نیز معروف است .
کتیبه بیستون به احتمال زیاد، حداکثر بین سالهای ۵۲۱ تا ۵۱۷ق م و بیش از یک نوبت ، به فرمان داریوش یکم ، شاهنشاه هخامنشی (حک : ۵۲۱ ـ۴۸۶ ق م )، و پس از پیروزی قطعی او بر گئوماتا (بردیای دروغین )، و احتمالاً موفقیت در نبردی در ناحیه نسایه در ماد، واقع در نزدیکی کوه بیستون ، و نیز قلع و قمع شورشیان دیگر و استقرار آرامش در کشور، کنده شده است (همان ، ص ۱۸؛ احتشام ، ص ۱۷۰).
کتیبه بر دیواره سنگی بیستون ، که صعود به آن بدون تجهیزات و مهارت ممکن نیست ، کنده شده و فاصله کتیبه تا سطح زمین ، به سبب دشواری اندازه گیری ، با ارقام مختلف در منابع ذکر شده است . براساس اندازه گیری مسعود گلزاری ، باستانشناس و نویسنده کتاب کرمانشاهان و کردستان ، ارتفاع پایین ترین سطر کتیبه تا نقطه ای صُفه مانند در پای دیواره سنگی ، که می توان در آنجا ایستاد، پنجاه متر و از آنجا تا سطح جاده آسفالته در دامنه کوه ، حدود بیست تا سی متر است (درگفتگو با نویسنده ).
کتیبه ۲۲ متر درازا و ۸ر۷ متر پهنا، و نقش سنگی ۳ متر پهنا و ۴۸ر۵ متر درازا دارد. کتیبه به سه زبان فارسی باستان ، عیلامی و بابلی است . متن اول عیلامی در سمت راست نقش ، متن بابلی در سمت چپ نقش ، متن دوم عیلامی زیر متن بابلی ، و متن فارسی باستان زیرنقش و زیر متن اول عیلامی است . متنهای عیلامی جمعاً در هفت ستون و رویهمرفته در ۵۸۲ سطر، متن بابلی در یک ستون و جمعاً در ۱۱۲ سطر و متن فارسی باستان در پنج ستون ، ۴۱۴ سطر و با ۶۰۰ ، ۳ واژه نوشته شده است ( ایرانیکا ، ج ۴، ص ۳۰۲). درازای ستون متن فارسی باستان ۴ متر و پهنای آن ۲ متر، اندازه حروف ۳۲ و فاصله سطرهای متن ۴۲ میلیمتر است (داندامایف ، ص ۴۶؛ جکسون ، ص ۲۲۶).
نقش بیستون پیروزی داریوش یکم را بر گئوماتا و نُه شورشی نشان می دهد. نماد فروهر، در حال پرواز، بالای نقش دیده می شود. داریوش دست راستش را به نشانه ستایش اهورامزدا بالا برده و پای چپش را بر سینه گئوماتا، که زیر پای او افتاده ، نهاده است . شورشیان که دستهایشان از پشت و گردنشان با ریسمان به هم بسته شده است ، پشت سر هم در برابر داریوش ایستاده اند. یک نیزه دار و یک کماندار پشت سر داریوش دیده می شوند (اشمیت ، تصویر ۲۹). بلندی قامت داریوش در نقش ۱۸۰، قامت نیزه دار و کماندار حدود ۱۵۰، و قامت شورشیان حدود ۱۲۰ سانتیمتر است (داندامایف ، ص ۴۷). متن و نقش بر اثر عواملی چند، از جمله عوامل زمین شناختی ، فرسایش باران و باد، رسوب مواد آلی ، رشد جلبک در درز سنگها و تأثیر سایر پدیده های طبیعی ، فیزیکی ، شیمیایی ، و نیز تخریب به دست بشر، بویژه در عصر رواج تفنگ ـ که از قسمتهای برجسته و نمایانتر نقش و از فاصله دور به عنوان نشانه استفاده می کرده اند ـ و ناآگاهیها و بی مبالاتیهای دیگر، آسیب جدّی دیده است . گویا در سالهای اخیر و درپی تصویب طرحی در سازمان میراث فرهنگی کشور به منظور حفاظت از آثار تاریخی بیستون و طاق بستان در قالب یکی از طرحهای ملی ، اقداماتی برای نجات دادن مهمترین کتیبه سنگی جهان و حفاظت علمی و روشمند از آن آغاز شده است ( رجوع کنید بهمهدی آبادی ، ص ۶۱ به بعد؛ سازمان میراث فرهنگی . پروژه های بزرگ بیستون و طاق بستان ، نامه مورخ ۱۰/۲/۱۳۷۹).
نکته های اصلی کتیبه بیستون از این قرار است : معرفی داریوش از زبان خود او، دودمان هخامنشی ، چگونگی اعاده پادشاهی به هخامنشیان ، شیوه حکومت داریوش ، مرگ کمبوجیه ، طغیان گئوماتا و کشته شدن او در پاییز ۵۲۲ ق م ، شورش و طغیان در بسیاری از سرزمینها و سرکوبی آنها و اعاده نواحی بسیاری که از فرمانبرداری سر باز زده بودند، پیروزیهایی که در نوزده نبرد نصیب داریوش شده است و از جمله پیروزی مهم و دشوار بر سکاها، چگونگی استقرار آرامش و امنیت در امپراتوری پهناور، ردّ ادعاهای طاغیانِ ضدّحکومت ، هشدار نسبت به دروغگویی ، دفاع از راستی و راستگویی ، دعای نیک در حق کشور و مردم ، سپاسگزاری داریوش از یاریهای اهورامزدا در غلبه بر معارضان و بازگشتن صلح ، اندرز به شاهان آینده و کسانی که کتیبه بیستون را می خوانند، نام کسانی که در غلبه بر گئوماتا از داریوش پشتیبانی کردند، و اشاره به انتشار متن کتیبه در سراسر قلمرو هخامنشی (برای آگاهی از متن کامل کتیب رجوع کنید بهکنت ، ص ۱۱۶؛ شارپ ، ص ۳۲ـ۷۷؛ اشمیت ، خلاصه کتیبه ، ص ۲۰ـ۲۲، کل متن ، ص ۲۷ـ۷۷).
بررسیهای علمی و فنّی نشان داده است که متنهای کتیبه در دوره های مختلفِ حکومت داریوش نوشته شده است . متنهای بابلی و فارسی باستان ، و نقش سکاییِ تیز خود در انتهای صف شورشیان ، گویا بعداً افزوده شده است ( ایرانیکا ، ج ۴، ص ۳۰۱ـ ۳۰۲). در ستون چهارم کتیبه آمده است که متن کتیبه را به دستور داریوش شاه بر لوح و چرم نوشته ، به همه جای کشور فرستاده اند (شارپ ، ص ۷۳؛ شهبازی ، ص ۳۶).
رمز گشایی خطوط کتیبه بیستون ، سرآغاز فصلی نو در مطالعات باستانشناسی و خاورشناسی ، و کشف بخشهایی ازتاریخ ناشناخته ایران باستان و برخی اقوام و ملتهای همجوار بوده است . گروتفند * (۱۷۷۵ـ۱۸۵۳میلادی )، زبانشناس و باستانشناس آلمانی ، توانست ده نشانه خط پارسی باستان را کشف کند (شارپ ، ص ۱). دو دانشمند فرانسوی نیز با حمایت مراکز علمی فرانسه برای نسخه برداری از کتیبه بیستون به ایران آمدند، اما نتوانستند کتیبه را بخوانند (کمرون ، ۱۳۳۸ ش ، ص ۱۴۲). هنری راولینسون انگلیسی (۱۸۱۰ـ ۱۸۹۵میلادی ) با پشتکار و حوصله ای بی مانند در سالهای ۱۲۵۱تا۱۲۵۳/ ۱۸۳۵ـ۱۸۳۷ (در دوره حکومت محمد شاه قاجار) و ۱۲۶۰ و ۱۲۶۳/ ۱۸۴۴و۱۸۴۷ (مقارن آغاز حکومت ناصرالدین شاه ) توانست کتیبه را از نزدیک بررسی کند و از قسمتی از آن رونوشت بردارد. وی در ۱۲۶۵ـ۱۲۶۷/ ۱۸۴۹ـ۱۸۵۱ کتابی با نام > کتیبه های میخی فارسی در بیستون < نوشت . او رمزگشای خط میخی پارسی باستان ، و راهگشای کشف خطوط عیلامی و بابلی و یاری رسانِ مطالعات آشورشناسی است (کمرون ، ۱۳۳۸ش ، ص ۱۴۳؛ داندامایف ، ص ۵۰؛ ایرانیکا ، ج ۴، ص ۳۰۰). آبراهام جکسون (۱۸۶۲ـ۱۹۳۷میلادی )، زبانشناس و ایرانشناس امریکایی ، در ۱۳۲۱/۱۹۰۳ (اواخر دوره حکومت مظفرالدین شاه قاجار) رونوشتهای کتیبه را با اصل مقابله کرد و برای نخستین بار از کتیبه و نقش بیستون عکس گرفت . همچنین توانست برخی از خطاهای راولینسون را در خواندن نشانه ها تصحیح کند ( رجوع کنید بهجکسون ، فصل مربوط به بیستون ). در ۱۳۲۲/۱۹۰۴، ویلیام کینگ و رگینالد تامپسون ، از نقطه ای هفتادمتر بالاتر از کتیبه به کمک ریسمان پایین آمدند و قسمتهای مختلف کتیبه را بررسی و شماری از قرائتهای راولینسون را تصحیح کردند (کمرون ، ۱۳۳۸ش ، همانجا؛ داندامایف ، ص ۵۳). جورج کمرون * (۱۹۰۵ـ ۱۹۷۸)، باستانشناس ، ایرانشناس و عیلامشناس امریکایی ، نیز نسخه دیگری از کتیبه تهیه کرد و توانست شمار دیگری از واژه ها و حروف خوانده نشده را بخواند و از چهار ستون کتیبه ، که قبلاً از آنها نسخه برداری نشده بود، نسخه بردارد و از نشانه ها با خمیر کائوچو قالبگیری کند و نیز متن کامل کتیبه های عیلامی ، بابلی و پارسی باستان را مقابله و بسیاری از مشکلات آنها را مرتفع سازد، و سرانجام برای رسیدن به کتیبه از پایین راهی بیابد (۱۳۳۸ ش ، ص ۱۴۸ـ ۱۴۹، ۱۵۶). پس از این بررسیها، داوری درباره مُفاد کتیبه بیستون مبنای استوارتری یافت . به گفته یوزف هینتس ، دانشمندان روسی در خلال جنگ جهانی اول توانستند کتیبه و آثار بیستون را از نزدیک و بدقت بررسی کنند (اشمیت ، ص ۲۵).
آثار دیگر. در کاوشهای باستانشناسی در دهه ۱۳۴۰ش ، چند غار از دوران پیش از تاریخ و آثاری از سکونت انسان در منطقه بیستون به دست آمد ( ایرانیکا ، ج ۴، ص ۲۹۱)، از جمله غار کوچکی احتمالاً مربوط به شکارچیان پیش از تاریخ ( کرمانشاهان باستان ، ص ۱۴؛ گلزاری ، ج ۱، ص ۳۲۶). در کاوشهای ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۶ ش ، صفه ای سنگی ، یک راهرو، اتاقی مستطیل شکل و سفالینه هایی متعلق به هزاره اول ق م و عصر حکومت مادها در دامنه کوه بیستون کشف شد که احتمالاً آثاری از مکانی مقدس است (گلزاری ، ج ۱، ص ۳۲۸؛ ایرانیکا ، همانجا). در بهمن ۱۳۳۷ تندیسی از هرکول (احتمالاً متعلق به ۱۵۳ق م ) که تاکنون نظیر آن در ایران دیده نشده ، به دست آمد و چون اشکانیان آن را از بین نبرده اند، تفسیرهای تاریخی مختلفی را برانگیخته است . پشت سر این تندیس کتیبه کوچکی است به خط و زبان یونانی ، با نقشهای درخت زیتون و کماندان و تیردانی که از شاخه درخت آویخته شده است . شاید این تندیس را یکی از فرماندهان سلوکی ، که توانسته سپاهش را از تنگنای جنگ با مهرداد اشکانی برهاند، به یادگار این پیروزی برپا کرده باشد. عبارت کتیبه یونانی هم مؤید همین معناست (حاکمی ، ص ۷ـ ۸).آثاری هم از عصر اشکانیان (۲۵۰ ق م ـ ۲۲۶ میلادی ) در کاوشهای مشترک ایران و آلمان به سرپرستی لوشای باستان شناس در دهه ۱۳۴۰ش کشف شده است . نقشهای سنگی مهرداد دوم (حک : ۱۲۳ـ ۸۸ یا ۸۷ ق م ) و گودرز دوم (حک : ۴۰ـ۵۱ میلادی ) که بشدت آسیب دیده از کهنترین نقشهای عصر اشکانی است (گیرشمن ، ص ۳۳۲؛ ایرانیکا ، ج ۴، ص ۲۹۳). بر تخته سنگی چهار ضلعی در شرق نقش گودرز، نقشهایی حجّاری شده که یکی از آنها نقش وَلَخش اشکانی است (گلزاری ، ج ۱، ص ۳۷۴). کتیبه ای به زبان و خط یونانی ، که جز نام گودرز بقیه کلمات آن ناپیداست ، بر یکی از دیواره های سنگی بیستون نقر شده است . در کاوشهای دهه ۱۳۴۰ش ، بازمانده پرستشگاهی عظیم و مقداری ظروف سفالین متعلق به همان عصر اشکانی در دامنه کوه بیستون به دست آمد (همان ، ج ۱، ص ۳۷۷). در حدود ۱۵۰متری دامنه کوه بیستون ، تخته سنگی هرمی شکل یافت شده که نقش مردی در کنار آتشدان بر آن کنده شده است . از طرز لباس احتمال می دهند که متعلق به عصر اشکانیان باشد ( کرمانشاهان باستان ، ص ۴۴).
از عصر ساسانیان (۲۲۶ـ۶۵۲ میلادی ) آثار بمراتب بیشتری در بیستون کشف شده است . در فاصله حدود ۳۰۰متری جنوب غربی کتیبه بیستون ، سطحی مستطیلی به پهنای ۱۸۰ متر و ارتفاع ۲۳ متر در پایه کوه بیستون تراشیده شده که به فرهادتراش (در اصطلاح محلی : فَراتاش ) معروف است و احتمالاً بزرگترین صفحه تراشیده سنگی در ایران باشد و گمان می رود که برای نقر کتیبه و نقش سنگی تدارک شده بوده است . در افسانه ها و نیز قصه های محلی ، این صفحه را کار فرهاد، شخصیت افسانه ای قصه شیرین و فرهاد، می دانند ( کرمانشاهان باستان ، ص ۷۱؛ گلزاری ، ج ۱، ص ۳۷۸ـ۳۸۰). پلِ خسرو، که آثاری از آن بر رود گاماساب دیده می شود، در مقابل کتیبه بیستون قرار گرفته است . ابودلف از آن با عنوان پل عظیم و ساختمانی عجیب یاد کرده است (ص ۶۳). این پل که بر سر راه قرمیسین (کرمانشاه ) به همدان قرار داشته ، احتمالاً گذرگاه سپاه عرب در جنگ نهاوند بوده است ( کرمانشاهان باستان ، ص ۷۲؛ گلزاری ، ج ۱، ص ۳۸۲ـ ۳۸۴؛ ایرانیکا ، ج ۴، ص ۲۹۳ـ ۲۹۵). در دو سوی پل خسرو، آثاری از جاده ای مفروش با قلوه سنگ و ملاط ، بازمانده از عصر ساسانی ، دیده می شود (گلزاری ، ج ۱، ص ۳۸۴). برخی از دیگر آثار مهم دوره ساسانیان عبارت است از: بنایی سنگی به طول ۸۵ متر و عرض ۸۰ متر با ۶۳ اتاق گرداگرد آن و دیواری به طول تقریبی ۹۳۷، ارتفاع ۴ و قطر ۵ر۲ متر، که نشانه های سنگتراشان ساسانی نیز بر آن دیده می شودو آثاری از باغی مستطیل شکل با چهار خیابان ، به شیوه باغهای کهن ایرانی ، رو به رود گاماساب ، و سرانجام سرستونهایی که نقش شاهان ساسانی و ایزدبانو آناهیتا بر آنها نقر شده است ( کرمانشاهان باستان ، ص ۷۰ـ۷۱؛ ایرانیکا ، همانجا).
از عصر اسلامی هم آثاری متعلق به دوره های مختلف بر جای مانده است ، از جمله قسمتی از سردری سنگی به خط کوفی تزیینی مربوط به اوایل عصر اسلامی ، کتیبه سنگی متعلق به حدود قرون سوم و چهارم و کتیبه تزیینی دیگری احتمالاً بعد از آن قرون (گلزاری ، ج ۱، ص ۳۹۷ـ ۳۹۸). کاروانسرایی قدیمی ، که سیّاحانی چون آبل پینکون منشی آنتونی شرلی در ۱۰۰۶/ ۱۵۹۸، پیترو دلا واله در ۱۰۲۷/ ۱۶۱۸ و ژان دُ تونو در ۱۰۵۴/ ۱۶۶۴ به آن اشاره و احیاناً در آن بیتوته کرده بودند، تا سالهای اخیر ناشناخته بود، زیرا آبادی قدیمی بیستون ویرانه های آن را پوشانده بود. کاوشهای باستانشناسی ، آثار بنایی را به مساحت ۶۰۰ ، ۳ متر مربع آشکار ساخت . نخست احتمال می رفت که این بنا ساسانی باشد، اما اختلاف جهت بنا با جهت بناهای ساسانی و یافت نشدن هیچ نشانه ای از عصر ساسانی و کشف بنای کوچکی در میان محوطه کاروانسرا، که با هیچکدام از بناهای ساسانی سازگاری ندارد، معلوم می دارد که این بنا در قرون نخستین اسلامی ساخته شده و بنای کوچک وسطِ رو به قبله در واقع قدیمترین نمونه شناخته شده مسجد ایرانی است . لوشای این احتمال را هم می دهد که امیران حسنویه این مسجد را ساخته باشند و بنای اطراف آن نه کاروانسرا، که پاسگاهی بر سر راه همدان ـ قرمیسین بوده است ( ایرانیکا ، ج ۴، ص ۲۹۷).
لوشای همچنین آثار بنایی را با نمایی آجری شبیه گنبد علویان ، اما متعلق به عصر مغولان ، بر ساحل رود گاماساب کشف کرد (همانجا). بقایای کاروانسرای دیگری ، که با استفاده از مصالح بنایی قدیمتر احتمالاً در عصر ایلخانیان بازسازی شده ، برجاست (گلزاری ، ج ۱، ص ۴۰۰ـ۴۰۱).
از عصر صفویه (۹۰۷ـ ۱۱۳۵) آثاری در بیستون باقی است ، از جمله پل صفوی ، نیز معروف به پل شاه عباسی یا پل نادرآباد، که هنوز از آن استفاده می شود ( کرمانشاهان باستان ، ص ۱۴۷؛ برای وصف دقیق و ذکر جزئیات رجوع کنید به گلزاری ، ج ۱، ص ۴۰۲ـ۴۰۴). کاروانسرای جدید بیستون ، نیز معروف به کاروانسرای شاه عباسی و شیخ علی خان زنگنه ، در ۱۰۹۲ـ۱۰۹۶ در روزگار شاه عباس دوم صفوی (۱۰۵۲ـ۱۰۷۷) ساخته شده و وقفنامه آن در ۱۰۹۳ به مهر ملامحمد باقر مجلسی ، ملا میرزای شروانی و آقا جمال خوانساری رسیده است ( کرمانشاهان باستان ، ص ۱۵۷). بانی آن شیخ علی خان زنگنه ، صدراعظم شاه سلیمان صفوی ، است . این بنا چهار برج و چهارده اتاق و چهار اصطبل بزرگ داشته است (کیانی و کلایس ، ج ۱، ص ۱۰۶). شیخ علی خان ، بخشی از املاک خود را وقف تعمیرات آن کرده و متن وقفنامه را به بهای تراشیدن حجاریهای عصر اشکانی بر دامنه کوه نقرکرده است .
دو کتیبه سنگی دیگر از عهد قاجار نیز باقی است (گلزاری ،ج ۱، ص ۴۰۸ـ ۴۰۹). جز این آثار باستانی و تاریخی ، بقعه ای آجری معروف به بقعه امامزاده باقر بن موسی الکاظم علیه السلام زیارتگاه مردم است که تاریخ بنای آن دقیقاً معلوم نیست (برای آگاهی از جزئیات تفصیلی و دقیق هر یک از آثار باستانی و تاریخی بیستون رجوع کنید به گلزاری ).
از «بیستون » به عنوان نام کوچک استفاده شده است ؛ مانند بیستون بن وُشمگیر از امیران آل زیار، بیستون از حکمرانان سلسله بادوسپانی ، و بیستون میرزا در دوره های جدیدتر.
مکان های دیدنی و تاریخی
غار قوری قلعه‌در جنگل های اورامانات – ۹۰ کیلومتری کرمانشاه و مسجد جامع پاوه از جمله مکان‌های تاریخی و دیدنی شهرستان پاوه به شمار می‌آیند.
صنایع و معادن
محصولاتی‌چون گردو، بادام، انگور، انجیر، فرآورده های دامی، قالی، گلیم، و سقز از محصولات صادراتی شهرستان به شمار می‌آیند.
کشاورزی و دام داری
بیشتر مردم پاوه به علت داشتن آب و هوای مناسب، به کشاورزی و دام‌داری اشتغال دارند. محصولات کشاورزی شهرستان پاوه؛گردو،آلوچه، روغن، پشم، میوه، توتون، بادام، انگور، انجیر، و سقز است. آب کشاورزی از چشمه (سراب هولی) و رود و آب آشامیدنی شهر از سراب هولی فراهم شده است.
طاق بستان
محوطه تاریخی طاق بستان، در دامنه کوهی به همین نام و در کنار چشمه ای در شمال شرقی حاشیه شهر کرمانشاه قرار دارد.
در این محوطه، آثاری از دوره ساسانی شامل سنگ نگاره اردشیر دوم و دو ایوان سنگی به نام های ایوان کوچک و بزرگ وجود دارد. ایوان کوچک در سمت چپ سنگ نگاره اردشیر دوم و ایوان بزرگ در سمت چپ ایوان کوچک دیده می شود.
سیاحان، مورخین وجغرافی نویسان دوره اسلامی ضمن توصیف سنگ نگاره های طاق بستان، از این محوطه با نام های متفاوتی یاد کرده اند. ابن فقیه و ابن رسته این مکان را «شبدیز» و یاقوت حموی آن را «قصر شیرین» نامیده است. همچنین حمدالله مستوفی آن را «طاق بسطام» و عده ای دیگر آن را «طاق بهستون»، «طاق بیستون» و «تخت بستان» نامیده اند. اهای محل نیز این محوطه را با نام «طاق وسان» و «طاق بسان» می شناسند؛ زیرا «سان» در لفظ محلی به معنی سنگ است و «طاق وسان» یعنی طاقی که در سنگ کنده شده است. امروزه نیز د راکثر محافل ایران شناسی، از این مکان با نام «طاق بستان» یاد می شود. سنگ نگاره های این محوطه عبارتند از:
سنگ نگاره اردشیر دوم:
در سمت راست ایوان کوچک، سنگ نگاره ای وجود دارد که صحنه تاج ستانی اردشیر دوم (۳۸۳-۳۷۹م) نهمین شاه ساسانی را نشان می دهد. در این مجلس، شاه ساسانی به حالت ایستاده با صورتی سه رخ و بدنی تمام رخ در مرکز نقش شده، دست چپ را بر روی قبضه شمشیر گذاشته و با دست راست در حال گرفتن حلقه روبان داری از اهورا مزدا است. شاه ساسانی چشمانی درشت و ابروانی برجسته دارد. ریش او مجعد و موهای سرش به صورت انبوه بر روی شانه های ریخته است. او گوشواره، گردن بند و دست بند به بر دارد. گوشواره او به شکل حلقه مدوری است و گوی کوچکی به آن آویزان است. گردن بند او یک ردیف مروارید درشت دارد.
شاه تاجی بر سر دارد؛ قسمت پایین آن به صورت نوار ساده و قسمت بالای آن به شکل کوریمبوس است و بخش انبوهی از موهای سر او در این قسمت قرار دارد و با دو رشته روبان بسته شده است. همچنین روبانی از پشت تاج او آویزان است. لباس او پیراهن چین داری تا روی زانو است و قسمت پایین آن مدور می باشد. شلوار بلند و چین دار او به وسیله نوار روبان به کف پا بسته شده است. کمربند او باریک و با مروارید تزیین شده و در قسمت جلو پاپیونی به آن آویزان است. در قسمت پایین کمربند، حمایلی جواهر نشان بسته و شمشیری به آن آویخته است.
در سمت راست شاه، پیکر اهورا مزدا به حالت ایستاده با صورتی سه رخ و بدنی تمام رخ نقش شده، دست چپ را به کمر زده و با دست راست حلقه روبان داری را به شاه اهداء می کند. او صورتی کشیده و ریش بلندی دارد. موهای سرش مجعد و به صورت انبوه بر روی شانه ها ریخته است. اهورا مزدا گوشواره ای بر گوش و گردن بندی بر گردن دارد. تاج اهورا مزدا از نوع تاج های کنگره دار است. پایه تاج با یک ردیف مروارید تزیین شده و در بالا تاج نیز بخشی از موهای سر به صورت انبوه و بدون پوشش رها شده است. پیراهن چین دار تا روی زانو شلواری چین دار – شبیه به شلوار شاه – بر تن دارد. کمربند او نیز شبیه به کمربند اردشیر دوم است.
طاق بستان
در سمت چپ نقش اردشیر دوم، پیرک ایزد مهر که بر روی گل نیلوفر بزرگی ایستاده، با صورت و بدنی سه رخ نقش شده است. متأسفانه جزییات صورت او آسیب دیده و تنها مشخص است که ریشی کوتاه و مجعد دارد. جزییات تاج او نیز از بین رفته و تنها روبان هایی که از پشت تاج آویزان است، دیده می شود. در بالای سر وی، هاله ای از نور دیده می شود. در دست های او دسته ای از شاخ های نباتی مخصوص مراسم مذهبی «برسم»، قرار دارد. لباس ایزد مهر شبیه لباس اهورا مزدا است.
در زیر پای اهورا مزدا و اردشیر دوم، پیکر دشمن شکست خورده ای نقش شده که متأسفانه بخش زیادی از آن از بین رفته است. جزییات صورت او نیز آسیب دیده، ریش او ساده و با خطوط مواج عمودی نشان داده شده است. موهای سر او نیز ساده است. تاج او به شکل سربندی است که با سه ردیف مروارید و پلاک مدوری در مرکز، تزیین شده است. این شخص گردن بندی شامل یک ردیف مهره های مدور بر گردن دارد. لباس او پیراهن بلندی تا قوزک پا است. این شخص چکمه های ساق کوتاه پوشیده و شمشیری به کمر بسته است. برخی از محققین این پیکره را متعلق به یکی از شاهان شکست خورده «کوشان» می دانند. ولی امروزه بسیاری از محققین این نقش را به «جولیانوس» امپراتور روم نسبت می دهند که در سال ۳۶۲ م به دست اردشیر دوم کشته شد.
ایوان کوچک:
این ایوان فضای مستطیل شکل به عرض ۹۶/۵ متر، عمق ۸۰/۳ متر و ارتفاع ۳۰/۵ متر است. در دو طرف ورودی آن، دو جرز چهارگوش به پهنای نه سانتیمتر بلندی ۳۷/۲ متر دیده می شود. در بالای این جرزها، طاقی با قوس نیم دایره ای قرار دارد که ده سانتیمتر از سطح داخلی جرزها عقب تر است. دیوار انتهای این ایوان به دو بخش تقسیم شده است: در بخش فوقانی، طاقچه ای به عمق سی سانتیمتر و بلندی ۹۳/۲ متر ایجاد شده است. در داخل این طاقچه، پیکره های شاهپور سوم و پدرش شاهپور دوم همراه با کتیبه هایی به خط پهلوی و به زبان فارسی میانه حجاری شده است.
در این مجلس هر دو شخصیت به حالت ایستاده با صورتی نیم رخ و بدنی تمام رخ نقش شده اند. هر دو، دست راست را بر قضیه شمشیر و دست چپ را بر قسمت فوقانی غلاف قرار داده اند. شاپور دوم، دارای چشمانی درشت، ابروانی کمانی و ریش بلندی است که انتهای آن در حلقه ای فرو رفته است. موهای سر او مجعد و به صورت انبوه بر روی شانه ها ریخته است. تاج او از نوع تاج های کنگره دار است و پایه آن با مروارید تزیین شده و در بالای آن نیز گوی بزرگی قرار دارد. از پشت آن نیز روبان بلندی آویزان است. شاپور دوم گوشواره ای بر گوش و گردن بندی با یک ردیف دانه های مروارید درشت در گردن دارد. لباس او پیراهن چین داری است که تا روی زانو ادامه دارد و در قسمت پایین مدور است. کمربندی به کمر بسته، در قمست جلو پاپیونی به آن آویخته است. همچنین شلوار بلند و چین داری به تن دارد.
پیکره شاپور سوم نیز شبیه پیکره پدر او است. تنها تفاوت این پیکره ها در شکل تاج آنها است. متأسفانه جزییات تاج شاپور سوم از بین رفته است. بر اساس سنگ نوشته های این مجموعه، می توان هویت واقعی آنها را شناسایی کرد. سنگ نوشته مربوط به شاپور دوم دارای نه سطر و ترجمه آن چنین است:
«این پیکری است از بغ مزداپرست. خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد. فرزند بغ مزادپرست، خدایگان هرمز، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد، نوه خدایگان نره شاه شاهان».
سنگ نوشته مربوط به شاهپور سوم دارای سیزده سطر و ترجمه آن چنین است:
«این پیکری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد، فرزند بغ مزادپرست خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد، نوه خدایگان هرمز شاهنشاه».
طاق بستان
ایوان بزرگ:
مهم ترین اثر در طاق بستان، ایوان بزرگ است. این ایوان فضای مستطیل شکلی به عرض ۸۵/۷ متر، عمق ۶۵/۷ متر و ارتفاع ۹۰/۱۱ متر است. در دو طرف ورودی این ایوان، دو جرز چهارگوش به ارتفاع ۲۷/۴ متر ایجاد شده است. پهنای جرز سمت راست ۴۱/۱ متر و پهنای جرز سمت چپ ۴۶/۱ متر است. بر روی این جرزها، طاقی با قوس نعل اسبی قرار دارد که بیست و چهار سانتیمتر از سطح داخلی جرزها عقب رفته و رفی را ایجاد کرده است. ارتفاع این طاق از کف ایوان تا لبه قوس در قسمت جلو ۸۰/۸ متر و در قسمت عقب ایوان ۲۵/۹ متر است. قوس طاق نیز در قسمت جلو ایوان بازتر از قوس انتهای ایوان است؛ در قسمت جلو به شکل نیم دایره و در قسمت عقب به شکل نیم بیضی است. بر روی لبه بام ایوان، هفت جان پناه چهار پله ای. هر کدام به ارتفاع ۱۲۹ سانتیمتر با زاویه قایم وجود دارد. در انتهای ایوان، سکویی دیده می شود. بر روی این سکو دو نیم ستون حجاری شده است. این نیم ستون ها بدون پایه ستون و شامل ساقه ستون و سرستون است. سرستون این نیم ستون ها به شکل هرم مربع القایده معکوسی – تقلیدی از سرستون های بیزانسی – است.
دیوارهای داخلی ایوان بزرگ دارای دو بخش است و هر بخش استادانه تزیین شده و هنوز تمام تزیینات آن بر جای مانده است:
تزیینات نمای ایوان بزرگ:
جرزهای دو طرف مدخل ورودی ایوان با نقش یک درخت تخیلی و قوس ایوان با دو ردیف نقوش گیاهی تزیین شده است: ردیف پایین گل های سه برگی دارد که انتهای آنها به هم وصل شده است. در مرکز قوس ایوان، هلالی نقش شده که به آن دو رشته روبان آویزان است. در لچکی های ایوان نیز نقش دو الهه بال دار(نیکه) دیده می شود. هر کدام از این الهه ها در یک حلقه روبان دار و در دست دیگر، جامی پر از مروارید دارند.
تزیینات انتهای ایوان:
دیوار انتهای ایوان به دو بخش تقسیم شده است. در بالا صحنه تاج ستانی شاه ساسانی و در پایین یک سوارکار نقش شده است:
صحنه تاج ستانی:
در صحنه تاج ستانی، پادشاه ساسانی با صورتی سه رخ و بدنی تمام رخ بر روی سکویی ایستاده است. دست چپ را بر روی قبضه شمشیر گذاشته دست راست را به طرف اهورا مزدا دراز کرده است. جزییات صورت شاه آسیب دیده ولی با توجه به آن چه که باقی مانده است، صورتی فربه، گونه هایی گوشتالو، چشم هایی درشت و ابروهایی برجسته دارد. ریش او به وسیله خطوط مواج عمودی نشان داده شده است.
موهای انبوه و مجعد او بر روی شانه ها ریخته است. این شخص گوشواره ای بر گوش و گردن بندی در گردن دارد؛ گوشواره به شکل حلقه مدوری است و گوی کوچکی به آن آویزان است. گردن بند از دو ردیف مروارید شکل گرفته و در مرکز آن سه دانه درشت مروارید آویزان است.
شاه تاج کنگره داری بر سر دارد؛ پایه آن با دو رشته مروارد و لاک های مربع شکل تزیین شده است. در جلوی تاج، هلالی قرار دارد. بر فراز تاج، دو بال عقاب دیده می شود که نوک آنها به طرف داخل خم شده است. در حد فاصل این دو بال، میله عمودی وجود دارد و بر روی آن یک هلال به چشم می خورد. در داخل هلال نیز گوی بزرگی قرار دارد.
این شخص پیراهن مروارید دوزی شده ای پوشیده است. در قسمت بالا تنه، بر روی پیراهن تسمه هایی شامل سه ردیف مهره های مروارید و پلاک های مستطیل شکل بسته شده است. کمربند او پهن و با چهار ردیف دانه های مروارید تزیین شده است. در پایین کمربند، حمایلی جواهر نشان بسته و شمشیری در جلو به آن آویزان است.
در سمت راست شاه، پیکره اهورا مزدا ایستاده بر سکویی با صورت و بدنی تمام رخ نقش شده است. او دست چپ را بر روی سینه گذاشته و با دست راست حلقه روبان داری را به شاه اهداء می کند. اهورا مزدا درای صورتی کشیده و ریشی بلند و مخروطی است. موهای انبوه و مجعد او بر روی شانه هایش ریخته است . او گوشواره و گردن بندی – شبیه به گوشواره و گردن بند شاه – دارد. تاج او کنگره دار و پایه آن با دو رشته مراورید و پلاک های مربع شکل تزین شده است. موهای انبوه او بدون پوشش رها شده و پیراهن مرواریددوزی شده ای بر تن دارد و روی آن شنل جلو بازی پوشیده است.
در سمت چپ شاه، پیکره آناهیتا با صورت و بدنی تمام رخ، ایستاده بر سکویی نقش شده است. در دست چپ سبوی آب و در دست راست حلقه روبان داری را که به طرف شاه دراز کرده است، دیده می شود. او صورتی گرد و چانه ای کوتاه دارد. بخشی از موهای سر او به صورت گیسوی بافته و بخشی دیگر به صورت انبوه دیده می شود.
آناهیتا گوشواره ای بر گوش و گردن بندی در گردن دارد. گوشواره او به شکل حلقه مدور و گوی کوچکی به آن آویزان است و گردن بندش شامل دو ردیف مروارید است. تاج او از دو بخش تشکیل شده است؛ در قسمت پایه به وسیله دو رشته مروارید و پلاک های مربع شکل تزین و در بخش فوقانی با ردیفی از پالمت های شش لبه ای و پاپیون و روبان بسته شده است. این شخص پیراهن چین دار مروارید دوزی شده ای بر تن دارد و بر روی آن شنل جلو باز بلندی پوشیده است. حاشیه این شنل با دو ردیف دانه های مروارید و قسمت های دیگر آن به وسیله گل های رز تزیین شده است.
نقش سوارکار:
در بخش پایی دیوار انتهای ایوان، نقش یک مرد با صورتی سه رخ و بدنی تمام رخ سوار بر اسب قوی هیکلی حجاری شده است. این شخص کلاه خودی بر سر دارد که تمام صورت و گردن او را به جز چشم ها پوشانده است. بر روی کلاه خود تاجی قرار دارد. بر روی پایه این تاج، نواری با دو ردیف دانه های مروارید دیده می شود. این نوار در پشت سر به وسیله پاپیونی بسته شده است. حاشیه بالایی تاج شیارهای عمودی دارد. در بالای تاج، موها به صورت انبوه و بدون پوشش رها و به وسیله یک پاپیون و دو روبان بسته شده است.
طاق بستان
این شخص پیراهن بلندی با نقش مرغ و ارغن بر تن دارد. بر روی پیراهن، زره ای زنجیر باف پوشیده که تا روی زانو آمده و کمربندی با طرح های دایره ای شکل به کمر دارد. در پایین کمربند، حمایلی با طرح های هندسی به شکل لوزی و دایره دیده می شود و تیردانی نیز به آن آویزان است.
این شخص نیزه بلندی در دست دارد و سپر مدوری برای دفاع در پیش رو گرفته است. صورت و سینه اسب نیز با زره ای تیغه ای پوشیده شده است. بر روی این زده نیز منگوله هایی دیده می شود. بر روی کپل اسب منگوله ای آویزان است و بر روی آن نقش انسان سه سر مشاهده می شود.
بسیاری از مورخین و جغرافی نویسان دوره اسلامی هم چون این فقیه، ابن رسته، ابودل، مسعودی و یاقوت حموی نقش سوار را خسرو پرویز و اسب را شبدیز معرفی کرده اند.
دیوارهای جانبی ایوان:
دیوارهای جانبی ایوان بزرگ صحنه شکار شاهی را نشان می دهد. در دیوار سمت راست، صحنه شکار گوزن و در دیوار سمت چپ صحنه شکار گراز نقش شده است:
صحنه شکار گوزن:
این صحنه در قابی به طول ۸۰/۵ متر و عرض ۹۰/۳ متر حجاری شده است. در این صحنه، سه ردیف فیل بان گوزن ها را از طریق دروازه ای که در سمت راست حصار تعبیه شده است، به داخل شکارگاه رم می دهند. این گوزن ها به دنبال چند گوزن دست آموز که روبانی در گردن دارند، در حال فرار هستند. در درون شکارگاه، شاه در سه قم نمایش داده شده است: در قسمت بالا، سوار بر اسب آماده شکار است. او شمشیری مرصع به کمر آویخته و کمانی بر گردن دارد. در پشت سر او زنی دیده می شود که چتری در بالای سرشاه گرفته است. در پشت سرشاه، سه ردیف زن نقش شده است: دو ردیف اول به حالت احترام ایستاده اند و ردیف سوم نیز در حال نواختن آلات موسیقی هستند.
در مقابل شاه عده ای از رامشگران بر روی سکویی نشسته اند. برخی از این رامشگران در حال کف زدن و برخی در حال نواختن چنگ هستند. در مقابل رامشگران، چهار نعل به دنبال گوزن ها می تازد. در پشت سر او نیز شش اسب سوار در حال تاخت هستند.
در پایین این صحنه، شاه کمان را بر گردن انداخته است. این مجلس نشان می دهد که شکار پایان یافته است. در سمت چپ حصار، چند نفر شتر سوار، گوزن های کشته را حمل می کنند.
صحنه شکارگزار:
این صحنه در قابی به طول ۷۰/۵ متر و عرض ۱۳/۴ متر حجاری شده است. در سمت چپ این قاب، دوازده فی که روی هر یک دو نفر سوار شده اند، در پنج ردیف عمودی نقش شده است. این فیل بانان در حال رم دادن گرازها از مخفی گاه باتلاقی خود به درون نیزارها هستند. در قمست بالای صحنه شکار، قایق پارویی دیده می شود و در داخل آن پنج نفر در حال کف زدن هستند. همچنین دو پارو زدن در داخل این قایق دیده می شوند.
در مرکز صحنه، شاه در داخل قایقی ایستاده است و در اطراف او نوازندگان زن قرار دارند. شاه با تیر و کمان در حال تیراندازی به دو گرازی است که به سوی او جهیده اند. در داخل این قایق، چهار نفر دیده می شوند. نفر اول و پنجم، پاروزن و نفر دوم خدمه شاه است و تیری در دست دارد. نفر چهارم نیز چنگ نوازی در حال نواختن چنگ است. در اطراف این قایق، پرندگان و ماهیان در میان گیاهان آبزی در حرکت هستند. در پشت قایق شاه، قایق دیگری که در آن چهار نوازنده زن در حال نواختن چنگ هستند، دیده می شود.
در سمت راست قاب، صحنه پایان شکار نشان داده شده است: در این صحنه شاه در داخل قایقی ایستاده و کمانی باز را به نشانه خاتمه شکار در دست چپ گرفته است. برخلاف صحنه قبل، در کمر شاه شمشیری دیده نمی شود. بر دور سر او هاله ای قرار دارد. در پشت این قایق، قایق دیگری دیده می شود که زنان نوازنده بر روی آن در حال نواختن چنگ هستند.
در پایین این صحنه، نقش پنج فیل سوار در حا ل جمع آوری گرازهای شکار شده، دیده می شود. عمل جمع آوری گرازها، به وسیله خرطوم فیل صورت می گیرد و خدمه فیل ها با گرزهایی که در دست دارند، ضربه آخر را بر گرازها وارد می کنند. در داخل قاب، در قسمت بالا، گرازهای شکار شده بر روی فیل ها نشان داده شده است و در قسمت پایین، گرازها از روی فیل ها بر زمین گذشته شده اند و خدمه در حال قطعه قطعه کردن آنها هستند.
تاریخ گذاری:
در باره زمان ساخت این ایوان در میان محققین سه دیدگاه وجود دارد: اردمان (ERDMANN) ساخت این ایوان را در زمان «پیروز اول» ۰۴۵۹-۴۴۸ م) می داند. هرتسفلد ساخت آن را به زمان خسرو دوم ۰۶۲۸-۵۹۰ م) نسبت می دهد و فن گال (VON.GALL) معتقد است این ایوان و نقش های دیوار انتهای آن، در زمان پیروز اول ساخته شدهف ولی صحنه های شکار شاهی در دیوارهای جانبی ایوان متعلق به زمان خسرو دوم است. امروزه در محافل ایران شناسی نظر هرتسلفد طرفداران بیشتری دارد.
سنگ نگاره دوره قاجار
در بخش فوقانی دیوار سمت چپ ایوان بزرگ، سنگ نگاره ای از دوره قاجار با کتیبه ای به خط نستعلیق حجاری شده است. در این سنگ نگاره محمد علی میرزا دولتشاه بر روی تختی نشسته، صورتی فربه، ریشی بلند و سیبلی تاب دار دارد. تاج او از نوع تاج کنگره دار و شبیه تاج پدرش فتحعلی شاه است. پیراهن چین دار قرمز رنگی به تن دارد. کمربندی به کمر بسته، پایین آن حمایلی دیده می شود. به حمایل او شمشیر و خنجری آویزان است.
در کنار اوشعری از «بسمل» شاعر کرمانشاه در مدح او نگاشته شده است. در این شعر، شاعر کوه طاق بستان را به کوه طور و جمال دولتشاه را به جمال حضرت موسی تشبیه کرده و خسرو پرویز را نیز دربان محمد علی میرزا معرفی کرده است.
در سمت راست او، امام قلی میرزا معروف به عمادالدوله به حالت ایستاده، با صورتی سه رخ و بدنی تمام رخ نقش شده است. او دارای ریش کوتاه سیاه رنگی است و تاجه جواهر نشانی بر سر دارد. لباسش پیراهن کشاده بلندی است که متأسفانه رنگ آن از بین رفته است. وی خنجری در کمر بسته و شمشیری در غلاف به سمت چپ آن آویخته است. در سمت چپ محمدعلی میرزا، پسر دیگرش «محد حسین میرزا» نقش شده است. متأسفانه جزییات صورت وی از بین رفته است. تاج او از نوع تاج های کنگره دار و لباسش پیراهن سبز رنگ بلندی است. وی شمشیری در غلاف به حمایلش بسته است.
در جلوی محمد علی میرزا، «آقا غنی» به حالت ایستاده، با صورت و بدنی تمام رخ نقش شده است. تاج او مخروطی شکلف لباسش بلند و قرمز رنگ و به حمایلش خنجری آویزان است.
در سمت چپ سنگ نگاره، کتیبه ای به خط نستعلیق نوشته شده است. این کتیبه به صورت وقف نامه و مضمون آن حاکی از اختصاص درآمد سه دانگ از مزارع «کبودخانی» برای انجام مراسم عزاداری امام حسین(ع) در ماه عاشورا و سایر عزاها است. طبق کتیبه، این سنگ نگاره در سال ۱۲۳۷ ه.ق به دستور آقا غنی – خواجه باشی محمد علی میرزا – و توسط میرزا جعفر سنگ تراش حجاری شده است.
غار قوری قلعه
غار قوری قلعه، بزرگترین غار آبی خاورمیانه با قدمت ۶۵ میلیون سال است که در استان کرمانشاه می‌باشد. این غار در ۲۵ کیلومتری شهر روانسر و در کنار جاده روانسر-پاوه و مجاور روستایی به همین نام قرار دارد.
طول این غار ۱۲ کیلومتر و عمق آن ۳۱۴۰ متر است و به عنوان یکی از هفت اثر طبیعی ملی ایران، به ثبت رسیده‌است. در سال ۱۳۵۵ یک گروه از غارشناسان انگلیسی و در سال ۱۳۵۶ و نیز گروه دیگری از غارنوردان فرانسوی موفق به کشف کامل این اثر شدند.
ژرفای حوضچه‌های این غار به ۱۴ متر می‌رسد همچنین دمای درون غار ۷ تا ۱۱ درجه‌است و در تمام فصول سال ثابت است.[نیازمند منبع] این اثر طبیعی دارای تالارهای زیبا در ۱۴۰۰ متری و ۵۰۰ متری به نامهای تالار ریم، تالار کوهان شتر، تالار مسیر برزخ، تالار بلور و تالار عروس می‌باشد.این غار یکی از زیباترین جاذبه‌های دیدنی شهرستان روانسر می‌باشد.
علت نام گذاری غار قوری قلعه
روستایی به همین نام در نزدیکی این غار قرار دارد که در ایام قدیم اطراف این روستا را قلعه های مختلفی در بر گرفته که شکل یکی از این قلعه ها شبیه قوری بوده است به همین دلیل نام این روستا و این غار به قوری قلعه نامگذاری شد.
در روایتی دیگر، اینکه چرا روستا و غار را قوری قلعه نامیده اند به دوره ساسانیان باز می گردد. درآن دوره دژی بزرگ و مستحکم بنا شد که هم اکنون نیز آثاری از آن به جای مانده است، این دژ به جهت بزرگی بعدها از سوی کرد زبانان آن منطقه به گورا قلا نامیده شد.
کلمه گورا در زبان کردی به معنای بزرگی و قلا به معنای قلعه یا دژ می باشد، در اثر گذشت زمان این نام به تدریج تغییر کرده و به نام های گوری قلاو در آخر به قوری قلعهمعروف شده است.
بعدها پس ار ساختن آبادی در کنار دژ همان نام یعنی قوری قلعه به روستا اطلاق شد، از طرفی چون نزدیکترین محل سکونت به غار همین ده است؛ بنابر این اسم غار را نیز قوری قلعه گذشتند.
