«اکوسیستم کوهستان و راههای حفاظت از آنها»
کوهها چه نقشی در زندگی انسان دارند؟
ما همه فرزند کوهستانیم چه در ساحل دریا، چه کیلومترها دور از کوهستان و چه در مناطق کوهپایه ای زندگی کنیم زیرا ؟
– ۸۰% آب شیرین جهان از کوهها تأمین می شود.
– ۵۰% مردم جهان از نظر آبی به آبخیزهای کوهستان چشم دوخته اند.
– ۲۸% جنگلهای جهان در مناطقی کوهستانی قرار دارند.
– ۵/۱ سطح سیمای زمین را کوهها تشکیل می دهند
– ۱۰/۱ جمعیت جهان در مناطق کوهستانی ساکنند.
– ۳/۱ مردم جهان از نظر جنبه های گوناگون (مانند : غله، معدن، چوب و برق) به کوهها وابسته اند.
– کوهها تأمین کننده حیات دشتها هستند.
– ماننده سدی در مقابل جریانات هوا قرار گرفته موجب تغییرات دما گردیده موجبات بارندگی در ارتفاعات را فراهم می آورند.
– آخرین پناهگاه حیات وحش پرندگان مختلف می باشد.
– محل رویش گونه های مختلف گیاهان بخصوص گیاهان دارویی است.
– مرکز نشأت گرفتن تمدن ها و فرهنگهای گوناگون به حساب می آیند.
کوهها چه نقشی در زندگی یک کوهنورد دارند؟
برای یک کوهنورد کوهستان علاوه بر موارد فوق اهمیت ویژه ای دارد، زیرا
– برای کوهنوردان استودیوم ورزشی محسوب می شود.
– محل انس گرفتن با طبیعت می باشد.
– محل تعلیم استقامت و پایداری است.
– مرکز راز و نیاز با معبود به حساب می آید.
– محلی است که انسان توان واقعی خود را درک کرده و ضعیف بودن خود را احساس می کند.
– شنیدن صدای باد و اب روح کوهنورد را صیقل می دهد.
– استواری و پایداری کوه، کوهنورد را به داشتن اراده قوی دعوت می کند، و جان کلام اینکه «روح کوهنورد در کوهستان قرار دارد»
با این حساب می توانیم بگوئیم وظیفه کوهنورد در مقابل کوهستان بسیار سنگین است پس ما باید در حفاظت از محیطهای کوهستانی بیشتر از افراد غیرکوهنورد بکوشیم.
اما چگونه ؟
نخست باید اکوسیستم کوهستان را بشناسیم و سپس راههای حفاظت از آن را پیدا کنیم.
اکوسیستم چیست؟
اکوسیستم که مترادف آن زیست بوم می باشد عبارت است از مجموعه تشکیل شده عوامل موجود در یک محیط که در کنار هم قرار گرفته و وضعیت خاصی را بوجود می آورند. اطلاق می گردد این عوامل ممکن است انسان سایر موجودات زنده آب و هوا، خاک ، سنگ و پوشش گیاهی باشد.
اکوسیستم های مختلفی تعریف شده که عبارتند از اکوسیستم کوهستان جنگل، کویر، تالاب و …
پس نتیجه می گیریم هر کدام از عوامل موجود در اکوسیستم کوهستان چقدر در تغییر اکوسیستم می تواند مؤثر باشد و متأسفانه اکثر تغییر از جانب انسان و آن هم در جهت بهبود اکوسیستم بلکه در تخریب آن انجام می گیرد.
چرا اکوسیستم کوهستان حساس، آسیب پذیر و شکننده است؟
به دلیل شکل فیزیکی و اکولوژی مناطق آسیب پذیر محسوب می شوند وجود شیب و قله ها و دره ها و یالها، وضعیت پیچیده ای را در این محیط بوجود می آورد.
ترمیم پوشش گیاهی تخریب شده در شیب های تند مشکل و بعضاً تقریباً غیرممکن است.
گاهاً ممکن است با چند قدم پیشروی در کوهستان شاهد تغییر آب و هوایی کاملاً متفاوت باشیم.
با گرفتن صدمتر ارتفاع گوئی صد کیلومتر عرض جغرافیایی را طی کرده ایم و بطور متوسط یک درجه از دمای هوا کاسته می شود.
هر یک جبهه های مختلف کوه به علت قرار گرفتن در وضعیت خاصی دارای آب و هوای پوشش گیاهی، درجه حرارت ویژه می باشد با جابجا کردن حتی یک سنگ اکوسیستم موجود کوهستان به هم می ریزند در ارتفاعات عمر فصل رویشی کوتاه و فقط گیاهانی قادر به ادامه حیات هستند که از قدرت انطباق بالایی برخوردار می باشند.
شرایط متغیر و متضاد آب و هوائی و تغییرات در ارتفاع همگی باعث می شوند کوچکترین دخالت منجر به تخریب شدید این مناطق گردد. بعلت حضور شرایط سانحه خیزی و آسیب پذیری جوامع کوهستانی نیز به همان نسبت ؟؟ آسیب پذیرند.
تمام زیست بومهای کوهستانی مشابه نیستند اما همه آنها چه در جنگلهای استوائی، چه در سبزه زارهای کوههای آلپ و یا در امتداد جویبارهای ناشی از یخچال های طبیعی دو چیز را با هم مشترک دارند:
ارتفاع و گوناگونی تغییرات سریع در ارتفاع شیب تند یا ملایم و زاویه تابش خورشید تأثیر عجیب و نفوذی باورنکردنی روی دما، باد، رطوبت و ترکیب خاک در فواصل کم دارد. این تغییرات پیچیده و ظریف مجموعه هایی از حیات را به وجود می آورند که در هیچ کجا جز در یک ارتفاع یعنی و در یک رشته کوه مشخص یافت نمی شود.
در ارتفاعات بالا گیاهان و جانوران بومی ساز و گازهای ویژه ای برای بقای خود بوجود می آورند. برخی گلهای وحشی کوههای آلپ برای مثال به طوری خود را با شرایط اطراف وفق داده اند که در سایه یک صخره سنگ منفر و مجزا زندگی می کنند.
اولین حرکت های جهانی حفاظت
در سال ۱۹۹۲ سازمان ملل در کنفرانس که به کنفرانس زینی معروف شد در شهر ریودوژانیرو برزیل در بخش ۱۳ دستور کارا ۲ توجه جهانیان را به آسیب پذیر بودن اکوسیستم کوهستان معطوف نمود این بخش به مدیریت محیط های کوهستانی و توسعه پایدار کوهستانها اختصاص دارد و توصیه ها و دستورالعملهایی را به منظور محفاظت از این نواحی ارائه می نماید. همچنین در این بخش رسیدگی و توسعه اجتماعی اقتصادی جوامع کوهستانی ضرورتی فوری و حیاتی تعریف شده است. بعد از کنفرانس ریو فعالیت ها و تلاشها از طرف کشورها و سازمانهای دولتی و غیردولتی، به منظو راعمال مدیریت صحیح در این محیط های با ارزش شدت گرفت. یکی از این اقدامات تشکیل سازمانی بنام گردهمایی کوهستان می باشد این سازمان با ترتیب دادن نشست ها و کنفرانس هایی در کشورهای مختلف در راستای مبادله اطلاعات بین کشورهای کوهستانی جهان و حمایت از توسعه پایدار نواحی کوهستانی گام برداشته است.
مهمترین اقدام گردهمایی کوهستان در سالهای اخیر تشکیل اولین اجلاس جهانی کوهستان است که در خرداد ۱۳۷۹ در کشور فرانسه برگزار شد که به مسائل مرتبط با اکوسیستم های کوهستانی پرداخت.
بنا به پیشنهاد و تأکید طرفداران محیط های کوهستانی که از سالها قبل انجام گرفته سازمان ملل متحد سال ۲۰۰۲ را سال بین المللی کوهها نامیده است. سازمان خواربار و کشاورزی(FAO) نهاد مسؤول همکاری با دولت ها سازمانهای غیردولتی و دیگر سازمانهای وابسته به سازمان ملل در این زمینه است هدف کلی از اعلام سال کوهها افزایش آگاهی جهانی در مورد اهمیت کوهها وضع زندگی مردم کوه نشین و کمک به توسعه پایار این مناطق بوده است که چند موضوع را تحت تعقیب قرار می دهد.
الف – فراهم سازی وضعیت مناسب برای کوهها با تبلیغ حفاظت آنها و پیشبرد توسعه پایدار در این مناطق
ب – افزایش آگاهی در مورد اکوسیستم های کوهستانی و اهمیت آنها در تأمین آب و بعضی از کالاهای استراتژیک و خدمات
ج – تبلیغ و دفاع از میراث فرهنگی جوامع کوهستانی
د – توجه به درگیری ها در مناطق کوهستانی و کمک به پیشبرد صلح در این مناطق یکی از شغل های اصلی این سال می گوید «ما همه مردمان کوهستانیم» و هدف از طرح این شعار این است که بدانیم همه مردم وابسته کوه و تحت تأثیر آنها هستند.
کوهها تأمین کننده آب شیرین جهان
می دانیم ۴/۳ سطح کره زمین را آب فراگرفته که از این مقدار آب موجود روی زمین فقط ۳/% قابل شرب می باشند و از این مقدار قابل شرب ۲% بصورت کوههای یخی غیرقابل دسترسی فقط ۱% آب موجود قابل شرب و قابل دسترسی می باشد که بصورت چشمه ها و رودها جاری می باشد درصد بیشتری از نزولات آسمانی در ارتفاعات می باشد که یا بصورت رودجاری می شود یا در کوه ذخیره می شود که ذخیره شدن یا بصورت نفوذ در داخل کوه می باشد یا بصورت یخچالها برفچالها به مرور زمان ذوب شده و جاری گردید و ادامه زندگی انسان و جانوران و گیاهان می شود.
به همین علت می باشد که کوهها را برجهای آب نام گذاری کرده اند. تلفات آب در کوهستان به علت دمای پائین تر کمتر است و مقدار بیشتر از بارندگی تبدیل به آب جاری می شود یا به زمین نفوذ می کند.
آب در کوهستانهای بلند از کیفیت بهتری برخوردار می باشد و به علت حرکت در شیب قدرت پالایش بیشتری دارد. آب رودها به صورت طبیعی تصفیه شده و خطر آلودگی کمتری نسبت به آبهای جاری در دشتها دارد.
عوامل تخریب چیست؟
الف) جاده سازی – با احداث جاده ای غیراصولی در محیط کوهستان زخمی ابدی بر سیمای زیبای کوهستان وارد می شود.
در سالهای اخیر احداث جاده های کوهستانی حتی در ارتفاعات بسیار بلند بدون توجه به عوارض حاصله از آن با شدت انجام می شود جاده سازی در کوهستان باید از اصول خاصی پیروی نماید در غیر اینصورت عوارضی از قبیل جابجایی های سنگین اراضی به صورت لغزش و رانش را در پی خواهد داشت. حجم قابل توجه خاکبرداری در شیب می تواند خسارات جبران ناپذیر فراوانی را بوجود آورد.
ب) چرای بی رویه – عدم تعادل دام و مرتع در سالهای اخیر که تعداد دام به ۳ برابر حد استاندارد رسیده فشار بیش از حد را به مراتع کوهستانی به ویژه در ارتفاعات وارد می کند.
با توجه به کوتاه بودن دوره رشد گیاهان در ارتفاعات بخاطر سرمای زیاد چرای بی موقع توان رشد کافی را از گیاهان گرفته و فقر پوشش گیاهی را بوجود می آورد و به تدریج پوشش به طرف تخریب پیش می رود.
ج) تخریب جنگلها – تبدیل جنگلها و مراتع کوهستانی به ارضی کشاورزی و مسکونی به دلیل رشد سریع جمعیت از عوامل عمده تخریب جنگلها می باشد با تراشیدن جنگل خاک با روش شسته شده و پوشش گیاهی از بین رفته و صخرهها تمایل شده امکان ترمیم طبیعت را از آن سلب می کنیم.
د) معادن – افرادی جهت کسب درآمد با بدست آوردن مجوز به هر طریق ممکن با تمام لوازم و تجهیزات پیش رفته وارد معرکه شده و ضربه های جبران ناپذیری را به اکوسیستم وارد می کنند.
ه) گردشگری – رواج زندگی ماشینی در چند دهه اخیر مردم را به صورت گردشگر به محیط های کوهستانی فراخوانده و هجوم بیش از حد آنها به طبیعت کوهستان آسیب های فراوانی را می رساند از جمله :
۱ – تخریب پوشش گیاهی بعلت حرکت در خارج از مسیرهای تعیین شده
۲ – به جا گذاشتن زباله های تجزیه نشدنی که این امر هم می تواند چهره زیبای کوهستان را زشت نموده و هم آلودگی ح اصل از تجزیه زباله ها از محیط کوهستان را آلوده کرده که به تبع آن محیط های دشت و شهر نیز آلوده می شود لازم است بدانیم بعضی از زباله ها برای تجزیه شدن زمان بسیار طولانی را نیازدارد .مثل شیشه که حدود یک میلیون سال آلومینیوم ۱۰۰۰ سال ظروف پلاستیک ۱۵۰ سال و ظروف حلبی از قبیل ظرف تن ماهی و ظروف کنسرو … و بعضی زباله ها بعلت اینکه مواد سمی و شیمیایی خطرناکی دارند مضر این مناطق بوده و هرگز نباید مناطق کوهستانی رها شوند مثل باطری های فرسوده
۳ – بازگشت از مسیرهای شن اسکی که به فرسایش سریع کوه کمک می کند.
۴ – ساخت دکه و رستوران در ارتفاعات که به علت حضور گردشگران و نبودن متولی این مناطق هر روز شاهد ازدیا قارچ مانند این اماکن می شویم که بیشترین ضربه را به این محیط ها وارد می کنند.
۵ – استفاده از گون و شاخه درختان برای پخش غذا و دم کردن چایی از عوامل مهم تخریب محیط های کوهستانی محسوب می شوند.
وظیفه کوهنوردان چیست؟
آگاهی دادن به سایر کوهنوردان و کسانیکه به عنوان گردشگر به مناطق کوهستانی می آیند و هیچگونه اطلاعاتی ازاین محیط ها ندارند و اصولاً اهمیت کوهها را نمی دانند و مطلع ساختن همه از اینکه کوهها چه نقشی در زندگی انسانها دارند.
بهداشت فردی
رعایت بهداشت لازمه سلامتی می باشد که در تمام مکانها و زمانها اجتناب ناپذیر است و بالطبع محیط پاک کوهستان نیز از آن مستثنی نمی باشد. بهداشت اجزاء متعددی دارد که در این مقوله جزء فردی آن مورد بررسی قرار می گیرد.
بهداشت فردی به مجموعه اقدامات و فعالیتهایی اطلاق می گردد که یک فرد باید جهت حفظ سلامت خود بکار ببندد. با توجه به این که پیشگیری کم هزینه تر و راحتتر از درمان است. پس چه پسندیده است که با رعایت بهداشت خود را از عوارض بروز بیماری و نیز ناتوانی هایی که در اثر آن ایجاد می شود، رها کنیم.
رعایت بهداشت فردی در محیط کوهستان استراتژی خاصی را با توجه به موقعیت مکانی و امکانات می طلبد که در این نوشتار سعی می گردد، بهداشت اجزاء مختلف بدن بطور خلاصه و کلی توضیح داده شود.
پوست و مو
پوست بزرگترین ارکان بدن می باشد و با توجه به گستردگی و شکلهای متفاوت آن در قسمتهای مختلف بدن بحث خاص خود را می طلبد.
الف) پوست صورت : پوشاندن کامل پوست تقریباً غیرممکن است زیرا ناگزیر باید اطراف چشم و بینی باز باشد. گاهی نیز در اثر شدن گرما مستور کردن صورت عملی نمی باشد جهت حفاظت آن از آفتاب بهترین کار مانع فیزیکی مثل کلاه یا چتر می باشد ولی چون با افزایش ارتفاع میزان اشعه ماوراء بنفش نیز افزایش می یابد و نیز بازتاب این اشعه از سطح برف و یخچالها صورت می گیرد بهتر است همزمان از کرمهای ضدآفتاب که درجه حفاظتی بالای ۲۵ درجه داشته باشند، نیز استفاده گردد.
در محیط های سرد نیز شایسته است پوست صورت علاوه بر حفاظت توسط پارچه با روبندهای مناسب یا وازلین یا گلیسیرین نیز پوشیده شود تا رطوبت سطحی پوست در اثر سرما یا وزش باد از بین نرود به خاطر داشته باشیم که در این موارد استفاده از کرمهای مرطوب کننده باعث تشدید خشکی پوست و بدتر شدن آن می گردد و به آقایان توصیه می گردد که قبل از برنامه از اصلاح صورت خودداری نمایند چون صورت تازه اصلاح شده نسبت به عوامل آسیب رسان حساس تر است. ب) پوست دست : این عضونیز در صورت امکان با محافظ مکانیکی مثل دستکش پوشانده شود. توجه گردد که شستشوی مکرر دست باعث خشکی پوست می گردد و به آن آسیب می رساند بنابراین در محیط کوهستان فقط در مواقع لزوم مثل موقع صرف غذا، دستها شسته شود درمواردی که پوست در اثر سرما یا آفتاب خشک گردد، وازلین یا گلیسیرین بهترین انتخاب جهت چرب کردن دست می باشد . ج) پوسته تنها : بهتر است که هنگام پوشیدن لباس زیر که در تماس با پوست می باشد به این نکته توجه داشته باشیم که چون ممکن است در طول برنامه لباس زیر تعویض نشود پس همیشه قبل از برنامه استحمام کرده و لباس تمیز بپوشیم و همچنین دقت فرمایید که جنس لباس زیر نخی باشد تا پوست را کمتر تحریک نماید. به عنوان یک توصیه کلی در نظر داشته باشید که پوست باید با ملایمت شسته شود. اقداماتی مثل کیسه کشیدن باعث از بین رفتن چربی سطحی پوست شده و آن را تحریک پذیر و آسیب پذیر می نماید پس شستش با صابون گلیسیرین یا شامپو بدن صورت گیرد تا ضمن پاکیزه شدن چربی حفاظتی پوست آسیب نبیند. د) پوست پاها: در انتخاب جوراب باید دقت نمود تا ان نیز نخی باشد. سعی نمایید در هر فرصت ممکن پاها را از کفش درآورده و جورابها را خارج نمایید تا تنفس سطحی پوست پا صورت گیرد. در هر محلی که عملی بود جورابها را بشوئید حتی اگر به تنهایی با آب صورت گیرد. ه( مو و ناخن: این دو عضو که از ضمائم پوست هستند نیز به مراقبت خاص خود احتیاج دارند. موها باید قبل از برنامه شسته شده و بدون استفاده از وسایل خشک کننده حرارتیف خشک گردند. بهتر است موها در حین بنرامه کوتاه باشند تا از جذب گرد و غبار و نیز عرق اجتناب گرد. موها نیز باید درهر فرصت ممکن در معرض هوا قرار گیرند. البته باید در برنامه زمستانی وضعیت هوا را به خوبی مدنظر داشت تا برهنه کردن موها از زیر کلاه باعث سرماخوردگی نگردد. ناخنها نیز باید قبل از هر برنامه کوتاه گردند. کوتاه بودن ناخن از آلودگی در فضای زیر آنها و نیز احتمال شکستن آنها در صورت برخورد با هر جسم سختی جلوگیری می نماید. هر چند که در سنگنوردی داشتن ناخن بلند امکان ندارد.
چشم
عضو بسیار حساس بدن نیاز به مراقبت خاص دارد. جهت اجتناب از آسیب آفتاب ، باد ، گرد و غبار و … باید از عینک مناسب استفاده نمود جهت محافظت از باد باید از عینکهای حفاظ دار استفاده نمود که در غیر این صورت باد در پشت عینک خود اذیت کننده است. برای حفاظت از نور آفتاب باید از عینک آفتابی مناسب که حفاظت خوبی از دستگاه تنفس داشته باشد استفاده نمود. می تان به عینکهای فتوکرومیک اشاره کرد که رنگدانه های درون شیشه در اثر این اشعه تغییر یافته و تیره می شوند و اشعه را به خود جذب می نمایند. در حین استفاده از عینک سایه در روی چشم ایجاد گردیده و مردم گشاد می گردد و در عینک درجه حفاظتی خوبی نداشته باشد. این گشاد شدن مردم راه را برای ورود بیشتر اشعه های مضر باز می نماید. به عنوان آخرین نکته باید یادآور شد که عینک باید شیشه بزرگ داشته باشد تا تمام چشم را پوشش دهد.
دهان و دندان
بهداشت دهان و دندان با مسواک کردن با خمیر دندان مناسب شروع می گردد باید توجه کرد که حداقل شبها دندانها مسواک گردند و حتماً نخ دندان استفاده گردد. چون مسواک توانایی تمیز کردن فضای بین دندانها را ندارد همچنین بهتر است بعد از مصرف شیرینی جات دهان با آب شسته شود زیرا در حین کوهنوردی هم ترشح بزاق کمتر شده و هم میزان آب بزاق ترشح شده کمتر می باشد و توانایی تمیز کردن سطح دندانها، ندارد. جهت حفاظت سلامت حفره دهانی به ذکر همین نکته اکتفا می نماییم که از مصرف مواد غذایی داغ اجتناب گردد تا به پوست حساس آن آسیب نرسد.
دستگاه تنفس
بهترین راه حفاظت از دستگاه تنفس درست نفس کشیدن است به این ترتیب که تنفس به صورت دم عمیق و از بینی صورت گیرد که این نوع تنفس در برنامه های زمستانی و یا ارتفاعات اهمیت بیشتر دارد. زیرا ساختمان بینی به ترتیبی است که جریان هوا حین عبور از آن گرم می گردد. و به ریه ها آسیب نمی رسد. در حین صعود که معمولاً تنفس سریعتر است هر چند مدت یکبار جهت اجتناب از انباشته شدن هوا در فضاهای ریوی که باعث غیرفعال شدن حجمی از ریه می گردد یک بازدم شدید صورت گرفته و این هوا تخلیه گردد.
دستگاه گردش خون
جهت حفاظت سلامت این ارگان باید در طی برنامه های دراز مدت تمرینی و ورزشی سعی در افزایش بازدهی و نیز توان کاری آن گردیم تا در حین فعالیتهای کوهنوردی که جزء فعالیتهای سنگین ورزشی طبقه بندی می گردد، دچار مشکل و افزایش بار وارده به آن نگردیم.
دستگاه ادراری
کلیه ها که وظیفه تصفیه خون از مواد زائد را دارند جهت سلامت به آب و مایعات نیاز دارند تا بتوانند وظایف محوله را بهخوبی انجام دهند به همین علت باید در هر فرصتی جهت نوشیدن مایعات استفاده نماییم تا فعالیت این دستگاه به خوبی صورت گیرد و همچنین باید ادرار حاصله را در اولین فرت تخلیه نمود تا از انباشته شدن آن در مثانه کم هم باعث درد و هم باعث ته نشین شدن ذرات آن می گردد اجتناب شود. البته در برنامه هایی که منابع آب کمی در اختیار داریم با مصرف متعادل آب می توان کلیه ها را به شرایط عادت داد.
دستگاه گوارش
دومین عضو بزرگ بدن انرژی مورد نیاز فعالیت بدن را تأمین می نماید. پس حفظ سلامت آن طی انجام برنامه از هر حیث مهم می باشد. نظر به اینکه این عضو اجزای مختلف دارد هر کدام جدا گردد مورد بررسی قرار می گیرند. دهان : قبلاً به نکات بهداشتی دهان اشاره گردیده است. معده : جهت حفظ سلامت معده ابتدا باید غذا خوب جویده شود تا به قطعات کوچکتر تبدیل گردد و جهت هضم آماده شود. همچنین جهت فعالیت مناسب عهده باید همراه غذا نوشیدنی (آب ، نوشابه و …) مصرف نگردد. غذا در دفعات مصرف شود تا از متسع شدن معده با مصرف زیاد و ناگهانی مواد غذایی اجتناب شود بهتر است تا گرسنه نشده ایم. غذا نخوریم و البته در کوهنوردی اغلب اوقات شرایط، زمان غذا خوردن را برای ما تعیین می کند. پس بنا به توصیه بزرگان این رشته در هر فرصتی به میزان مناسب غذا بخورید. روده ها: راز حفظ سلامت روده در تخلیه کردن آنها می باشد. به ترتیبی که به محض دفع جهت تخلیه روده ها اقدام گردد. مصرف مواد غذایی فیبردار مثل حبوبات، میوه و سبزیجات باعث تسریع و تسهیل در حرکات روده ها می گردند
