موقعیت جغرافیایی غار شاپور
استان فارس در جنوب ایران واقع شده و از نظر آب و هوایی به اقلیم فلات مرکزی و مناطق نیمه بیابانی نزدیک است . شهرستان کازرون در یک منطقه جلگه ای قرارگرفته و در ۵ کیلومتری خاور ۱- کوه کهشو ۲- کوه دوان ۳- کوه قبله در ۸ کیلومتری جنوب و جنوب باختری قرارگرفته است. کوه‌های فوق حد مرز زاگرس مرکزی و زاگرس جنوبی قرارگرفته اند. آب و هوای گرم و خشک، بیشترین درجه گرما به ۴۵ درجه بالای صفر و کمترین درجه یک درجه بالای صفر است. مقدار بارندگی سالانه در این شهرستان به طور متوسط ۳۳۰ میلی متر می‌باشد .
– تنگ چوگان پایین – تنگ چوگان وسطی و رودخانه شاپور در جهت شمال شرقی به جنوب غربی در میان تنگ روان است.
مشخصات بیرونی غار :
با آنکه کوه شاپور مشرف به روستای تنگ چوگان وسطا است، اما راه استاندارد برای رسیدن به غار از تنگه چوگان علیا (روستای کشکولی ) است. مردم محلی می‌توانند با ۳۰ دقیقه کوهپیمایی به غار برسند، اما برای افراد اماتور حدود ۱:۳۰ تا ۲ساعت وقت لازم است .راه رسیدن به غار در سال ۱۳۲۹خورشیدی اینگونه توصیف شده است: «رفتن در آن بدون چند نفری ممکن نیست زیرا جایی مخوف و هولناک است. از دامنه کوه به مقدار ۳ کیلومتر سربالایی و سنگلاخ که معادل ۳۰ کیلومتر است و بسیاری از جاها پرتگاه (و به قول لرها کمر است.) بالا رفتیم در نزدیکی آن غار صعوبت دیگری پیش آمد چه آنجا باید از قطعه های از کوه که مانند دیوار صاف است به ارتفاع ۳ متر بالا رفت و در روی این تخته سنگ باید با چهار دست و پا بالا رفت به طوری سخت که فرد مرگ را جلوی چشم خود می‌بیند چه در زیر پای شخص دره بسیار، سراشیبی عمیقی واقع شده و بدتر از همه اینکه در روی سنگ ۳ متری صاف جایی برای درنگ نیست.» البته در حال حاضر این راه با تمهیداتی که طی سال‌های متمادی اندیشیده شده بسیار آسان‌تر گشته است. به علت شیب زیاد و سنگی بودن کوهپایه جنوبی کوه شاپور، پوشش گیاهی این ناحیه، تنها به درختچه‌های پراکنده بادام کوهی محدود می‌شود. در حالی که قسمتهایی از کوه شاپور که دارای شیب کمتری در دامنه اند، جنگلهای بلوط پراکنده‌ای دیده می‌شود که گویای عمق نسبی خاک می باشند .
دهانه بیرونی غار رو به جنوب و دارای ابعادی به اندازه: ارتفاع دهانه بیرونی غار نزدیک به ۲۰متر و قطر دهانه آن ۰۲/۴۱ متر است. غاری کوچک درست در سمت راست ورودی غار قراردارد محلی ها اسم این غار کوچک را آشپزخانه شاپور گذاشته اند .
شاهپور از دهستان‌های بخش مرکزی شهرستان کازرون است که در شمال باختری این بخش واقع شده و محدود است از شمال به شهرستان ممسنی و نودان، از جنوب به کوه کمارج و دهستان حومه، از خاور ارتفاعات دوان، از باختر ارتفاعات ناحیه ماهور، موقعیت قرار گیری آن جلگه دامنه کوه است. رودخانه شاهپور از وسط دهستان می‌گذرد. خرابه های شهر بیشاپور و غار معروف آن و نیز نقوش برجسته‌ی ساسانی در این دهستان قراردارد .
در فاصله ۲۵ کیلومتری غرب کازرون، در حاشیه رودخانه شاهپور، در کنار جاده شاهی که در زمان هخامنشیان، تخت جمشید را به شوش و در روزگار ساسانی به تیسفون متصل می کرد، در میان حلقه ای از درختان لیمو و پرتقال و خرما، شهر باستانی بیشاپور قراردارد. این شهر در ردیف بزرگ‌ترین شهرهای دوره ساسانی است .
تنگ طبیعی – تاریخی چوگان در کنار ویرانه های شهر باستانی بیشاپور، دارای سه روستا است که عبارتند از: روستای تنگ چوگان بالا
مشخصات درونی غار :
بعد از ورود به غار مساحتی عریض تر از دهانه وجود دارد و هرچه به طرف عمق پیش رویم از عرض غار کم می‌شود . این غار دارای طول تخمینی ۷۳۶ متر در روی نقشه پلان می‌باشد که پیکره شاپور اول در فاصله‌ی ۸۴/۲۹ متری از دهانه غار واقع شده است البته شایان ذکر است که دو حوض سنگی در فاصله تقریبی ۴/۸۱ متری از دهانه غار در کف غار جهت جمع آوری آب درون غار نقر شده است. تنوع درجه حرارت در قسمت‌های مختلف غار، تنوع رسوبات آهکی، تنوع رطوبت، تغییرات باد، تغییرات سایه روشنها، وجود شعاع‌های کوچک نور در قسمتهایی که با فضای بیرون ارتباط دارند و بسیاری از شاهکارهای شناخته و ناشناخته طبیعت، همگی به پیدایش این مجموعه زیبا و شگفت آور منتهی شده است .
این غار از ۴ گذرگاه بزرگ، ۵ گذرگاه کوچک، ۴ مسیر فرعی و ۳ تالار تشکیل شده است. پرفسور گیریشمن تالارهای غار را به وسیله دریاچه های کوچک جدا از هم اعلام کرده است، اما در حال حاضر شاید به علت بارندگی کم این دریاچه های کوچک جای خود را به مکانهایی از گل و لای داده اند و به ندرت به این دریاچه ها برخورد می‌کنیم. از سقف این غار در همه طرف آب چکیده و گل فشنگ های (stalactide )* و تماشایی درست کرده که حتی شکل حیوانات را در روی سنگها می توان مجسم کرد .
این غار به سبب تاریکی و عمق زیاد و وجود آب و لیز بودن پرتگاهای درون غار و نیز وجود غارهای متعدد جنبی، تاکنون هیچ‌کس موفق نشده همه زوایا و گوشه ها و غارهای درونی آن را کشف کند. اما به موجب اطلاعاتی که ورزشکاران، کوهنوردان و نیز باستان شناسان داده اند، نقشه ای از پلان درونی غار تهیه شده این غار در حدود یک کیلومتر عمق دارد و در یک بخش به صورت دو طبقه ترسیم گشته است .
نشانه های تاریخی غار
مهمترین پایتخت ساسانیان در ارتفاع حدود ۸۰۰ متری از سطح زمین قرار دارد و دهانهٔ آن حدود ۳۰ متر می‌باشد. در دهانهٔ این غار مجسمهٔ شاپور قرار گرفته‌است و به همین دلیل این غار به نام شاپور معروف شده‌است. مجسمهٔ شاپور با وجود گذشت ۱۷۰۰ سال کماکان پابرجا می‌باشد و تنها مجسمهٔ باقی‌مانده از دوران باستان است که حدود ۷ متر ارتفاع دارد و حاصل تراشیده شدن ستون سنگی موجود در غار می‌باشد. بعد از گذشت سال‌ها کماکان سر این مجسمه سالم می‌باشد ولی دو دست آن شکسته‌اند. مجسمه در اثر وزن زیادش و زمین لرزه واژگون شده‌بود که در سال ۱۳۳۶ توسط ارتش در جای خود قرار گرفت. این مجسمه، شاپور را به صورت ایستاده نشان می‌دهد.[۱][۲][۳]
وجه تسمیه غار شاپور، وجود مجسمه باشکوه و عظیمی از شهریار پر آوازه ساسانی شاپور اول، بر دهانه ورودی غار است. حوضچه های آب: در پشت سر مجسمه در فاصله‌ی تقریبی ۴/۸۱ متری از دهانه غار دو حوض وجود دارد که در سنگهای کف غار به شکل مستطیل اولی ۰۵/۴ متر طول، ۲مترعرض و دومی.۶۸/۲ طول، ۵/۱ متر عرض حفر شده است . هر دو حوض در کنار واقع شده و به وسیله یک آّب راهه به هم متصل شده اند. حوض بزرگتر با دو پله و حوض کوچکتر با یک پله به عمق حوض راه دارد. از این دو حوض به بعد غار تاریک می‌شود و احتیاج به وسایل روشنایی است. در مسافتی دور تر از دو حوض، حوض بزرگی است شبیه به نعل که دور تا دور آن از ۲۰ متر متجاوز است و به طوری در سراشیبی ساخته اند که یک طرف آن ۱متر و طرف دیگر ۴/۱ متر عمق دارد .
وجود این حوضچه ها شاید احتمال استفاده از غار به عنوان یک سکونت‌گاه موقت را مطرح کند . یکی از مهمترین آثاری که از بررسی غار بدست آمده، آثاری از کوزه های شکسته سفالی است، این سفال‌ها که مشخصات سفالینه‌ها دوره ساسانی اند، یکی از دلایل مهمی است که می‌تواند ساخته های درون غار را به دوره مذکور ربط دهد .
تمهیدات سال ۱۳۳۶ :
مجسمه شاپور، که به وسیله عوامل مختلف تخریبی ویران شده و بر زمین افتاده بوده، در سال ۱۳۳۶خوشیدی به همت سپاه پنجم ارتش فارس برپا می گردد. مهمترین عوامل تخریب این پیکره زلزله و دخالت آدمی شناسایی شده است. جدای از بر پایی این اثر تاریخی که ناشی از علایق رژیم پهلوی به حفظ یادمانهای ایران باستان بود. برپایی آن به صورت مرمتی شتاب زده انجام شده و هیچ‌گونه عملیات حفاظت، استحکام بخشی و مرمت اصولی بر روی این پیکره انجام نشده است. در آن سال برای دستیابی آسان به غار ۲۳۰ پله از ارتفاعات صعب العبور دامنه پر شیب تا ورودی غار در سنگهای کوه کنده شده و سیمان گردیده است. از دهانه غار، پیکره کاملأ مشخص است .چهار ایوان از دهانه به طرف داخل غار مهیا شده ، اختلاف ارتفاع تراس اول با ۱۰ پله به تراس دوم، دوم به سوم با ۸ پله و سوم به چهارم دارای ۷ پله است. پیکره در تراس چهارم قرار دارد. این تراس که وسیع تر از تراس‌های دیگر است به وسیله ۱۲ پله به عمق غار راه دارد. ایجاد این تراس‌ها برای مشاهده هرچه بهتر این مجسمه در سال ۱۳۳۶ چیده شده است. همچنین با صیقل دادن دو قاب اول در دیواره سمت چپ و راست به ترتیب کتیبه های پهلوی و نقش رجب را حجاری کرده اند. بعد از برپایی مجسمه، چهار سکو دور آن برای قراردادن قطعات جداشده مجسمه در آن سال ساخته شده که در حال حاضر آنها ویران شده اند و فقط جای این سکوها مشخص است. هم اکنون این اجزای جدا شده از پیکره که عبارتند از: قسمتی از پای راست (ران)در سمت راست پیکره، تکه ای که احتمال دارد قسمتی از تاج باشد پشت مجسمه، قسمتی های دیگر مجسمه در پایین ایوان چهارم افتاده است. در همان سال دور پیکره و سکوها را محصور و زنجیر کشیده بودند .
توصیف غار و مجسمه شاپور :
در ادامه جاده ای که به تنگ چوگان وارد می شود و پس از طی نمودن مسافتی نزدیک به ۶ کیلومتر در سمت چپ رودخانه غار بزرگی در ارتفاع ۱۲۸۰ متری سطح دریا وجود دارد که تندیسی از شاپور شهریار پر آوازه ساسانی به ارتفاع ۳۰/۶ متر در دهانه آن قرار دارد . در این تندیس شاه با جامه ای ساده ، ظریف و لطیف با کمر بندی که به دور کمر بسته و شمشیر حمایل کرده، نشان داده شده است . دست راست تندیس بر کمر و دست چپ بر قبضه شمشیر است. ریش شاه آرایش شده و از حلقه ای گذشته است . موهای وی بلند و تاج کنگره داری بر سر دارد. متاسفانه تندیس شکسته ، صورت و تاج تندیس نیز آسیب دیده است .
پشت سر مجسمه، در فاصله تقریبی ۸۰ متری آن برای جمع آوری قطرات آبی که از سقف و بدنه می‌چکد حوض هایی با ابعاد و شکل های مختلف ساخته اند، تنوع درجه حرارات در قسمت های مختلف غار، تنوع رسوبات آهکی، تنوع رطوبت ، تغیرات در سرعت و جهت وزش باد ، تغیرات سایه روشن ها ، وجود شعاع های کوچک نور در قسمتهایی که با فضاهای بیرون ارتباط دارند و بسیاری از شاهکار های شناخته شده و ناشناخته طبیعت ، همگی به پیدایش مجموعه ای زیبا و شگفت آور بنام غار شاپور انجامیده است . این مجموعه علاوه بر اینکه می تواند زمینه مطالعاتی – پژوهشی گسترده ای را در اختیار زمین شناسان ، غار شناسان ، باستان شناسان ، جانورشناسان و …. بگذارد ، مکان مناسبی برای فعالیتهای ورزشی کوهنوردی و غار نوردی نیز می باشد.
ب – آیتم های ساماندهی مسیر گردشگری غار شاپور
۱- جمع آوری و ساماندهی قطعات پراکنده و شکسته مجسمه شاپور اول پادشاه ساسانی
با توجه به اهمیت مجسمه شاپور ، کم نظیر بودن و در نظر گرفتن شکسته شدن مجسمه در دوره های قبل ، قطعاتی از این مجسمه عظیم در غار به صورت پراکنده موجود است لذا شایسته است هرچه سریع تر قطعاتی که به صورت پراکنده است جمع آوری ، ساماندهی و مستند نگاری شوند . البته شایان ذکر است در دوره پهلوی دوم در زمان مرمت مجسمه سکوی هایی در کنار مجسمه جهت جای دادن قطعات ساخته شده بود که هم اکنون تخریب شده و فقط پی آن مشخص است .
۲- محصور نمودن مجسمه بر اساس طرح پیشنهادی
در جهت نگهداری و با توجه به حجم بازدید کنند گان و حفاظت اصولی از مجسمه و قطعات شکسته شده ای که در آیتم شماره یک در کنار مجسمه قرار می گیرد پیشنهاد می گردد مجسمه بر اساس طرح پیشنهادی و به متراژ ۸ متر طول و ۶۰/۸ متر عرض محصور گردد .
۳- استحکام بخشی پله های سنگی مسیر گردشگری غار شاپور
این پله های که کاملاً به صورت سنگی و بر دامنه پر شیب کوه در نزدیکی دهانه غار اجرا شده متاسفانه به دلیل عدم اجرای
اصولی و نگهداری صحیح دچار تخریب شده اند که این تخریب بیشتر در محل اتصال کف پله به دامنه پر شیب کوه مشاهده می شود .
۴- تعمیرات و استحکام بخشی حفاظ های کنار پله ها ( نرده ها )
نرده های اجرا به دلیل نبود تاسیسات برقی جهت کار های جو شکاری کاملاً به صورت لوله ای بوده و دارای ارتفاع نامناسبی جهت حفاظ نرده ای می باشد تخریب صورت گرفته بیشتر در لوله های روی دسته نرده ها و لوله های قائمه ای که در بدنه کوه کوبیده شده دیده می شود . این تخریب بیشتر به دلیل عدم نگهداری صحیح و اجرای اصولی حفاظ در این نرده ها به وجود آمده است .متراژ موجود حفاظ های نرده ها ی پله های غار تقریباً ۷۶ متر یک طرفه است
۵- استحکام بخشی پله ها و صفحه های داخل غار
با توجه به عدم نگهداری صحیح و جنس خاک کف غار ، دیوار هایی که جهت صفحه سازی ساخته شده دچار تخریب شده است.
از جمله تعبیراتی که در این آیتم دز نظر گرفته شده است تعمیرات و دیوار کشی به متراژ ۵/۱۰ متر مربع و ایجاد ماهیچه بتونی بر روی دیوار های صفحه ها به متراژ ۱۳ متر مربع و استحکام بخشی پله های درون غار.
۶- مرمت کتیبه سنگی مربوط به دوره پهلوی
این کتیبه که مربوط به دوره پهلوی می باشد و در آن تاریخ مرمت مجسمه و … ذکر گشته است به دلیل خروج آب های جاری در درون رگه های سنگ ها از وسط کتیبه و رطوبت محیطی بالا دچار شکستگی ، ایجاد ترک در کتیبه و ایجاد آسیب های بیولوژیکی ازجمله کپک و …. شده است .
۷- تعمیرات دیواره کناری، کنار پله ها
از آنجا که دامنه کوه هر ساله دچار فرسایش شده در نتیجه سنگ هایی از بدنه کوه جدا گشته و از کوه ریزش می کند که هر ساله هزینه و نیروی انسانی خود را می طلبد .
۸- ایجاد پله های جدید بر اساس طرح و نقشه های اجرایی ارائه شده به متراژ ۶۴.۵ متر مربع
۹- ساخت و نصب تابلو های جهت نما در مسیر غار شاپور
با توجه به وضعیت مسیر و غیر اصولی بودن تابلوهای فلزی پیشنهاد می گردد مسیر غار توسط فلش بر روی تخته سنگ های کنار مسیر نقش شده است مشخص گردد .
۱۰ – ساخت و نصب تابلوی معرفی غار و مجسمه در غار شاپور
۱۱- ایجاد روشنایی حفاظتی در غار شاپور
۱۲- پاک سازی محیط و بدنه غار و فرهنگ سازی جهت جلو گیری از اینگونه آسیب ها
۱۳- ارائه بروشور گردشگری غار
۱۴-طراحی و اجرا سطل زباله در مسیر گردشگری غار
۱۵- تشویق و ارائه طرح به بخش خصوصی جهت ارائه خدمات به گردشگران و بازدید کنندگان
آیتم های پیشنهادی در راستای ساماندهی مسیر موقت گردشگری و محوطه درونی غار طبیعی – تاریخی شاپور :
۱- باز گشایی و پاک سازی مسیر موقت گردشگری غار شاپور
۲- تعمیر دیواره کناری ، کنار پله ها ی مسیر گردشگری غار شاپور با مصالح سنگ لاشه و ملات ماسه و سیمان
۳- تعویض حفاظ های کنار پله های سنگی غار شاپور ( نرده ها )
۴- استحکام بخشی پله ها و دیواره های صفه های داخل غار به متراژ ۲/۴ متر مربع
۵- جابجایی ،جمع آوری و ساماندهی قطعات پراکنده و شکسته مجسمه شاپور اول پادشاه ساسانی ۲۰۰۰۰۰۰ دو میلیون ریال
۶- محصور نمودن مجسمه شاپور اول بر اساس طرح پیشنهادی به ابعاد ۸ در۸/۶۰متر
۷- استحکام بخشی پله های سنگی مسیر گردشگری غار طبیعی – تاریخی شاپور ۲۰ عدد پله سنگی بر اساس وضعیت موجود
۸- مسدود کردن انتهای غار بر اساس طرح پیشنهادی به طول ۱۶ متر طول
۹- پاک سازی محوطه داخلی غار شاپور به متراژ ۲۴۰۰ متر مربع
۱۰- باز سازی سکو های کنار مجسمه جهت قرار دادن قطعات شکسته مجسمه ۴ عدد و با مصالح سنگ لاشه قواره شده بر اساس وضع موجود
۱۱- حمل مصالح از شهر کازرون به محوطه داخلی غار ( شامل شن و ماسه ۵/ ۷ تن . خاک سنگ ۵۰۰ کیلو گرم. سیمان ۵/۱ تن . میلگرد ۸ شاخه. زنجیر۹۰ متر . لوله های حفاظتی جهت محصور کردن و مجسمه مسدود کردن انتهای غار۱۰۵ متر ، آب جهت ساختن ملات ۲۰۰۰ لیتر. لوله۴۰۰ متر حفاظ کنار پله ها (( نرده )) و اتصالات ۲۹ کیلومتر جاده آسفالته و ۵/۱ کیلومتر کوه پیمایی )
کارگروه برنامه ریزی وتحقیق
احمدی
