نقش های تاریخی استان فارس

جز نقش برجسته های متعددی که شرح آنها در معرفی محوطه های تاریخی نقش رستم، نقش رجب و تنگ چوگان رفت، در استان فارس نقش برجسته های دیگری نیز وجود دارد که در اینجا  به معرفی آنها می پردازیم.

نقش برجسته کورانگون

نقش برجسته ای برفراز تپه ای بلند در شمال فهلیان نزدیک دهکده سه تلو از دوره ایلامیان باقی مانده که از لحاظ قدمت تاریخی از اهمیت خاصی برخوردار است. هرتسفلد باستان شناس معروف در سال ۱۹۲۴ م . موفق به کشف این نقش برجسته شد و آن را به عنوان “نقش کورانگون” معرفی نمود. این نقش شامل دو رب النوع زن و مرد است که در میان پرستندگان ( خادمان ) خود نشسته اند. این خدا تاجی شاخ دار بر سر دارد و روی یک مار حلقه زده نشسته و سر مار را در دست چپ دارد ، و با دست راست ظرفی را گرفته که از میان آن فواره آب بیرون می آید. سه نفر در سمت راست و دو نفر در سمت چپ با لباس های بلند ایستاده اند و ۲۷ نفر هم در مقابل ایشان با لباس های کوتاه و دست بسته روی تخته سنگ های جداگانه ای حجاری شده اند. این نقشه برجسته به اواخر هزاره سوم پیش از میلاد تعلق دارد و طبق کاوش های باستان شناسی متعلق به یکی از پرستشگاه های ایلامی است و هنر قوم سومر را نمایان می سازد. متأسفانه این حجاری فرسایش بسیار یافته و آثار کمی از آن باقی است.

نقش برجسته سراب بهرام

نرسیده به نورآباد، پایین کوه در محوطه باصفایی که “سراب بهرام” خوانده می شود، نقش برجسته ای به درازای ۸۵/۳ متر و بلندی ۹۰/۲ متر حجاری شده است. در این نقش بهرام دوم در وسط نشسته و در هر سمت او دو نفر از بزرگان ساسانی به حال احترام ایستاده و انگشت سبابه را به نشانه احترام رو به بالا نگه داشته اند.

نقش برجسته بهرام دوم

یکی دیگر از مهم ترین آثار تاریخی ساسانی ، نقش برجسته بهرام دوم پنجمین شهریار ساسانی است که در ۳۰ کیلومتری غرب جره و در جنوب کازرون واقع است. این نقش نشان دهنده پیکار بهرام دوم با دو سر شیر است و پشت سر وی خانواده بهرام و کرتیر(موبد موبدان) ایستاده اند. بزرگ ترین کتیبه دوره ساسانی توسط کرتیر به درازی ۲/۵ متر و پهنای ۷/۲ متر در ارتفاع ۲۵ متری از کف زمین در بالای این نقش برجسته نـَقر( حک) شده است. مضمون این کتیبه با کتیبه پهلوی کعبه زرتشت، نقش رستم و نقش رجب یکی ، و در واقع در بردارنده مطالب همه این کتیبه هاست.

دخمه سنگی داو دختر

در انتهای شمال غربی ناحیه ممسنی دخمه سنگی بسیار قدیمی در کوه در ارتفاع ۳۰۰ متری وجود دارد که به داو دختر معروف است. نام محلی این دخمه ” دی ودوور” به معنی مادر و دختراست. برای رسیدن به این اثر تاریخی باید با امتداد راه فهلیان به خوزستان، به محلی به نام کوپون رسید و مسیر کوهستان را در پیش گرفت.

این دخمه مرکب از دو اتاق است که نمای آن از دو طرف ورودی با دو نیم ستون تزیین شده است. بالای ستون ها هفت آتشدان کنگره دار هخامنشی را بر سنگ به طور برجسته حجاری نموده اند. مورخین معتقدند این مقبره باید متعلق به یکی از شهریاران هخامنشی ( احتمالاً کوروش اول) باشد و به ۵۵۰ تا ۶۵۰ سال پیش از میلاد تعلق دارد. عده ای نیز آن را به دوره ماد نسبت می دهند.

از دیگر نقش برجسته ها می توان به آثار حجاری کوه قلعه بندر در کوی سعدی شهر شیراز از دوره هخامنشی، نقش برجسته ساسانی شاپور اول در ضلع جنوبی شهر داراب، نقوش برجسته “برم دلک” در شیراز و نقش برجسته بهرام دوم ساسانی در گویم و کتیبه “تنگ براق” در مجاورت روستای تنگ براق بخش سرحد چهاردانگه شهرستان اقلید از دوره ساسانی اشاره کرد.

آتشکده ها

در دوران هخامنشی و پس از آن  ساسانی ، برج ها و دیده بان های متعدد، در همه کوه ها وجود داشت که از آن برای دیده بانی و خبررسانی استفاده می شد. وجود این برج ها در بالای کوه ها این امکان را فراهم می ساخت که با دادن علایمی به کمک آینه یا با برافروختن آتش در شب و روش های دیگر، اطلاعات از برجی به برج دیگر منتقل شود. در زیر به معرفی این مناطق می پردازیم.

آتشکده جره

چهار طاقیِ بزرگِ “گره” یا “جره” در بیرون روستای بالا ده  شهرستان کازرون واقع است. این بنا از سنگ و ملات گچ ساخته شده و ارتفاع آن ۱۴ متر است. این آتشکده یکی از پنج آتشکده ای است که مهر نرسی وزیر بهرام پنجم در بین کازرون تا فراشبند بنا نمود. به نظرمی رسد که در قدیم اطراف این چهار طاقی شهری وجود داشت.

قمپ آتشکده

قمپ آتشکده در ۲۰ کیلومتری شمال فسا ، ازدوران ساسانی به جای مانده است. طبق نظریه مورخان بنای آن به پارس پسر تهمورث می رسد. احتمالاً آتشکده و بناهایی در این مکان وجود داشته که اکنون تنها بقایای آنها در کنار آبگیری به جای مانده است.

از دیگر آتشکده های فارس که بیشتر به صورت چهار طاقی هستند. می توان از آتشدان سنگی در سیدان مرودشت از دوره هخامنشی، آثار ویرانه آتشکده کاریان از دوره ساسانی، آثار بازمانده آتشکده آذرجو در ۱۵ کیلومتری غرب شهر داراب، ویرانه های آتشکده ساسانی در قمپ آتشکده در راه سروستان – استهبان، ویرانه های آتشکده در روستای گلیان از شهرستان فسا در ۳۰ کیلومتری راه داراب، قصر اردشیر یا آتشکده و ویرانه های اطراف آن در فیروزآباد، آتشکده های ساسانی در ۳۰ کیلومتری جنوب فیروزآباد، ویرانه های چهار طاق ملک، تل جنگی، چهارطاقی نقاره خانه، چهار طاق زاغ ، قلعه قلی و خرمایک فراشبند، چهار طاق کوه میمند در فیروزآباد ، ظهر شیر بین راه فسا و جهرم، آتشکده کازرون در ۱۰ کیلومتری کازرون، آتشکده تون سبز در شهرستان کازرون و مسجد سنگی در پنج کیلومتری شرق شهر داراب که به آتشکده آذرخش معروف است نام برد. همه این آتشکده ها از دوره ساسانی به جای مانده اند.

برج ها

برج نور آباد

تنها اثر بازمانده از دوره اشکانیان در فارس، برجی است که در هفت کیلومتری نورآباد در دره ای فاقد آبادی در کنار کوه تنگ کله واقع است و به نام هایدیمه میل، میل اژدها، میل آزاد نامیده می شود.

برج نور آباد از لحاظ شکل و ظاهر مانند کعبه زردشت و برج زندان شهر پاسارگاد، چهارگوش است. بلندای برج بیش از هفت متر و پهنای هر ضلع آن در پایین چهار متر و در بالا ۴۰/۳ متر است و از سنگ رگه سفید به طول های مختلف ( برخی ۴۴ و برخی ۱۹ سانت) بسیار دقیق، منظم و با مهارت ساخته شده است.

در داخل قسمت بالایی برج ، پلکانی به بلندای ۱۰/۱ و پهنای ۵۹ سانتی متر وجود دارد. این قسمت در سمت جنوب و در ارتفاع سه متری واقع شده و چنین به نظر می رسد که با نردبان به این قسمت می رسیدند و سپس از پلکان بالا می رفتند. در این برج آتش مقدس نگهداری می شد و از آنجا آتش را به سایر نقاط می بردند. آتشدانی نیز بر فراز برج وجود داشت.” واندنبرگ” باستان شناس، برآن است که برج نورآباد فقط به روی روحانیان باز بود و نیایش کنندگان ، تنها می توانستند آتش را ببینند. بنابراین آتشدان ها و آتشکده ها سرباز بودند. در دوره پهلوی دوم، میله فلزی از وسط قطعات سنگ های برج نور آباد گذراندند تا از فروپاشی آن جلوگیری شود.

گهواره دید

گهواره دید که “گهواره دیو” نیز نامیده می شود، بر فراز کوه و در کنار تنگ قرآن قرار دارد. گهواره دید یک چهار طاقی به وسعت ۴×۴ متر است که سقفی گنبدی دارد. این چهار طاقی که به دوره عضدالدوله دیلمی نسبت داده می شود، به احتمال زیاد برج دیده بانی و خبر رسانی باقی مانده از دوران باستان است.