کویر شهداد

شهداد تا شهر افسانه‌ای «كلوتها» 40 كیلومتر فاصله دارد. این منطقه در بین زمین شناسان به «قطب گرمایی زمین» معروف است كه دمای آن به ۱۰۰ درجه سانتیگراد می‌رسد. همین خشكی كویر ممکن است گردشگران را از اروپا به ایران بكشاند…

گودترین نقطه داخلی کشور، با 156 متر ارتفاع از سطح دریا، نیز در کویر لوت و در نزدیکی گرمترین نقطه جهان قرار دارد كه در فاصله 10 تا 80 کیلومترى شرق و شمال شرق شهداد کرمان واقع شده است.

گرمترین منطقه جهان بودن تنها ویژگی دشت 80 هزار كیلومتری لوت نیست. در نزدیكی گرمترین نقطه جهان، «نبکا»‌ها (گلدانهای كویری) وجود دارد كه گاه طول آنها به 10 متر می رسد؛ در حالی که بلندترین نبکاهاى صحراهاى افریقا 3 متر طول دارند.
شهر افسانه‌ای کلوتها 11 هزار کیلومتر مربع وسعت دارد و فاصله اش با شهداد تنها 40 كیلومتر است؛ و حدود 20 هزار سال قبل، با فرسایش آبی و بادى، به وجود آمده است. در کویر شهداد، 100 هکتار نمکزار به شکل جوشش تخم مرغی وجود دارد که در هیچ جاى دنیا مشابه آن نیست. در محدوده‌ای 30 هزار کیلومتری، در دل لوت، هیچ حیاتی وجود ندارد. شاهد این ادعا جسد سالم گاوی است كه در زمستان سال ۱۳۶۵ در كویر لوت تلف شده است. پس از گذشت 15 سال از آن زمان، جسد این گاو – در حالی كه براثر نور شدید آفتاب خشك شده بود – بدون هیچ تغییری پیدا شد.
این گرما و خشكی بینظیر می شد تا بهترین منبع درآمد برای بومیان منطقه باشد، اما اكنون جز آزار و اذیت هیچ چیزی برایشان ندارد. افزایش شدید دمای هوا در تیر ماه، در بخش محروم شهداد كرمان، شمار زیادی از خانواده‌های محروم این منطقه را وادار به كوچ كرده است. عوارض افزایش دما تأثیر نامطلوب خود را در بخش كشاورزی بر جای گذاشته است.
دانستن ویژگیهای بخش شهداد به شگفتی وجود گرمترین نقطه جهان در كویر آن می‌افزاید. «خبیص»، یا نام قدیم شهداد، درحاشیه غربی و دامنه شرقی كوهستان سیرچ واقع شده است. این ‌بخش در پای بلندترین كوههای این ناحیه، یعنی سیرچ و جفتان، قرار گرفته است و ارتفاع بلندترین قله آن به 3هزار و 990 متر می‌رسد.
قلل ارتفاعات این كوهستان تا اواخر اردیبهشت‌ ماه پوشیده از برف است؛ ‌از این‌ رو، آبهای فراوانی به طرف دشت جریان دارد .
در حاشیه غربی دشت لوت، جز در منطقه بم، هیچ ‌مكانی به این اندازه از آب دایمی برخوردار نیست. به نظر می‌رسد كه از هزاران سال پیش، اطراف خبیص بزرگترین ناحیه برای تمركز جمعیت بوده است.
شهداد در ارتفاع 430 متری از سطح دریا قرار دارد. از سمت شرق فاصله آن تا دشت لوت حدود 30 كیلومتر و مشرف به جلگه‌ای است به نام تكاب كه بخش‌ اصلی خبیص را تشكیل می‌دهد.
آب دایمی شهداد از رودخانه «درختنگان» تأمین می‌شود. این رودخانه از ارتفاعات «هی‌نامان» سرچشمه می‌گیرد و از راه دره درختنگان عبور می‌كند؛ در مدخل تنگه «چهار فرسخ»، به طرف شمال منحرف می‌شود، سپس از طریق آبادی ابراهیم‌آباد به سوی لوت جریان می‌یابد. آب این رودخانه در زمستان فراوان و در تابستان كم می‌شود. در تنگه چهار فرسخ، شعبه‌ای از رودخانه درختنگان جدا شده و مستقیم رو به شرق، به طرف شهداد، جاری است.
شهداد كنونی به شكل مثلثی است كه رأس آن به طرف دره «كناران» و قاعده آن به سمت شرق در حوزه تكاب قرار گرفته است و به كلوتهای موازی حاشیه لوت منتهی می‌شود. زمینهای شهداد تمام پوشیده از باغهای مركبات و خرماست.
اكنون، تنها وجود آب است كه مردم شهداد را به این منطقه پایبند كرده است.

شهداد؛ نمايشگاهي ناشناخته از زيبايي هاي كوير
 …3. 

    زيباترين كوير دنيا با كلوت هاي منحصربه فردش در منطقه شهداد كرمان قرار دارد تا جايي كه مي توان اين منطقه را نمايشگاهي از زيبايي هاي كوير ناميد. سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري، شهداد را ستاره كوير ناميده است؛ ستاره اي كه با كوير افسانه اي و يادگارهاي باستاني حاشيه آن و همين طور ديدني هاي منحصر به فرد آن مي تواند به يك منطقه ويژه گردشگري تبديل

شود. شهداد، همان سرزميني است كه قديمي ترين پرچم فلزي جهان از دل خاك هفت هزار ساله اش در كاوش هاي سال 1350 بيرون آمد تا نام كوير، با تمدني كهن درآميزد. شهداد به عنوان زيباترين كوير دنيا با كلوت هاي منحصر به فردش در كويرلوت يكي از گرم  و خشك ترين بيابان هاي دنيا قرار دارد. كوير شهداد كه بخشي از كويرلوت به شمار مي رود با شگفتي هاي خاص خود از يك طرف مي تواند براي هر گردشگر، فرصتي خارق العاده به شمار آيد و از طرف ديگر، پنجره اي نو به صنعت طبيعت گردي ايران با عنوان نمايشگاهي از زيبايي هاي كوير بگشايد. اگرچه زيبايي هاي طبيعي و منحصر به فرد كوير شهداد به خوبي براي گردشگران خارجي و داخلي معرفي نشده و هنوز براي بسياري از علاقه مندان طبيعت، اين كوير و جذابيت هايش ناشناخته مانده است اما با اين حال در سال هاي اخير اين كوير جالب و ديدني، ميهمانان زيادي را به خود ديده است و اينك با ورود دسته دسته گردشگران از سراسر ايران و حتي از جهان، آرام آرام كوير شهداد از تنهايي خارج شده است و ديگر اين كوير منحصر به فرد يك اقليم و منطقه جغرافيايي نيست بلكه منطقه اي جذاب براي گردشگران به شمار مي آيد. از سوي ديگر با وجود اين كه گرم ترين نقطه روي زمين با دماي 63 درجه سانتي گراد براي صحراي آريزوناي آمريكا ثبت شده است اما كارشناسان ايراني معتقدند كوير لوت ايران، جايي نزديك به شهداد كرمان با دماي 67 درجه سانتي گراد در سايه و 100 درجه سانتي گراد روي خاك و گدازه هاي آتشفشاني در آفتاب، گرم ترين نقطه روي زمين است. با اين حال، مهم ترين ويژگي اين كوير گرم و خشك كلوت هاي منحصر به فرد آن است. كلوت ها از نظر شكل ناهمواري و شرايط پيدايش در دنيا بي نظير است و اسرار بي شماري درباره اصول و خواص پيدايش آن ها وجود دارد. با نگاهي از دور دست به كلوت ها، شهري بزرگ با آسمان خراش هاي فراوان تداعي مي شود و همين امر باعث شده است كه برخي از جهانگردان خارجي از آن به عنوان شهر ارواح ياد كنند. كلوت هاي شهداد مانند شهري افسانه اي با قصرهاي باشكوه است كه هنگام عبور از ميان آن ها تصور مي كني از وسط قلعه ها و قصرها گذر كرده اي! اما درواقع اين كلوت ها به دست باد و باران ساخته شده است. رود دائمي شور اين منطقه با بلورهاي زيباي نمك، تپه گندم بريان، نمك هاي تخم مرغي شكل، منطقه بدون حيات و باكتري در عمق كوير و بوته هاي گز با 15متر ارتفاع از ديگر جاذبه هاي طبيعي كوير شهداد است كه زيبايي كوير را صدچندان مي كند. يك پژوهشگر درباره گندم بريان شهداد به گزارشگر ما مي گويد: گندم بريان يا ريگ سوخته، منطقه اي جذاب و ديدني است كه در 80 كيلومتري شمال شهر شهداد، در كويرلوت قرار دارد با اين حال به دليل نداشتن جاده و مسير مشخص، فقط عده معدود آشنا به منطقه مي توانند به آن جا سفر كنند. اين تپه هم از لحاظ زمين شناسي و هم به عنوان يك جاذبه گردشگري، نياز به بازشناسي و معرفي بيشتري دارد. دماي هوا از آبان تا فروردين در اين نقطه كره زمين، قابل تحمل و طبيعي است. اين تپه به عنوان گرم ترين نقطه كره زمين از سوي پروفسور پرويز كردواني معرفي شده است چنان كه دماي هواي اين منطقه در سايه فصل تابستان به 67 درجه سلسيوس مي رسد بنابراين اين منطقه قطب گرمايي كره زمين به شمار ميايد.

با فرا رسيدن فصل پاييز ، بهترين فصل كويرگردي، استان‌هاي كويري كشور براي پذيرايي از طبيعت‌گردان آماده مي‌شوند.
كرمان با داشتن بخش عمده‌اي از دشت لوت مهد شگفتي‌هاي كويري است. شهر افسانه‌اي كلوت‌ها ، مرتفع‌ترين هرمهاي ماسه‌اي دنيا، 40 مخروط آتشفشان کواترنر، پهنه‌هاي وسيع ماسه و ريگ با طيف رنگي قهوه‌اي روشن تا خاکستري و سياه نظير «گدار باروت»، گدازه‌هاي بازالتي چاله نظير «گندم بريان»، پهنه‌هاي شني مواج، بزرگترين نبکاهاي جهان (تپه‌هاي شني پوشيده از گياه)، مرتفع‌ترين ربدوها (گلدانهاي نمكي بزرگ)، کوير پاشتري (سطح اين نوع زمين‌ها اين طور به نظر مي‌رسد که پس از بارندگي زياد خيس شده و تعدادي شتر روي آن راه رفته‌اند) و هامادا (دشت‌هايي از ريگ) و رود شور شگفتي‌هاي بي‌نظير دشت لوت‌اند.
كمپ شهداد تنها كمپ كويري دشت لوت است كه فاصله كمي با شهر افسانه‌اي كلوت‌ها دارد. اين كمپ با 40 نفر ظرفيت براي پذيرايي رايگان از گردشگران پاييزي لوت بازسازي شده است. اين كمپ آلاچيق‌هايي با سطح سيماني و ديواره‌ها و سقف چوبي دارد و به امكاناتي چون برق و سرويس بهداشتي مجهز است.
اين كمپ حدود 20 كيلومتر با كلوت‌ها فاصله دارد و از با طي جاده آسفالته شهداد به مهبندان مي‌توان از كمپ به كلوت‌ها رسيد.
زيبايي مثال نزدني شب‌هاي كوير يكي از دلايل علاقه گردشگران به شب ماني در كوير است.

جغرافیای شهداد :

شهداد با نام تاریخی خبیص و جمعیت ۱۵۰۰۰ نفری ، در ۷۰ کیلومتری شمال شرق کرمان، در حاشیه باختری لوت مرکزی قرار گرفته‌است و کویری‌ترین بخش استان کرمان به شمار می‌رود. این ناحیه از کرمان، هیچگاه مورد توجه باستان شناسان نبود، زیرا تصور وجود تمدن باستانی در صحرای خشک لوت غیر ممکن بود. اولین هئیت کاوش در سالهای ۱۳۴۶ به سرپرستی دکتر احمد مستوفی- از موسسه جغرافیایی دانشگاه تهران – برای بررسی موقعیت جغرافیایی دشت لوت و اطراف آن وارد آنجا شدند و در حین اکتشافات خود « چاله تکاب » به تعدادی سفال برخورد کردند که قسمتی از آنها از زمین بیرون و این آثار نشان از وجود تمدنی پیشرفته در این ناحیه بود. درفش شهداد کهن‌ترین درفش یافت شده در ایران است که اکنون در موزه ملی نگه داری می‌شود .

گروهی از باستان شناسان، شهداد را کلیدی برای شناخت فعالیتهای اجتماعی و فرهنگی تمام منطقه جنوب شرقی ایران در هزاره سوم ق.م می‌دانستند. عده‌ای هم آنرا با شهر گمشده سومری آراتا منطبق می‌دانستند ( آراتا: در گل نوشته سومری نام آراتا بسیار به کار رفته‌است. طبق متون سومری آراتا سرزمینی بود در شرق انشان. هانسمن انگلیسی، سرزمین انشان را همان فارس می‌داند و شهر سوخته واقع در استان سیستان را شهر حماسی آراتا می‌دانست ، اما اکتشافات بعدی در استان کرمان این موضوع را اثبات کرد که آراتا همان شهداد کرمان است. شهداد مرکز ایالت آراتا بود که یکی از چند ایالات خود مختار امپراتوری عیلام به شمار می‌رفته و دارای اجتماعی شکل یافته و منسجم بود. علاوه بر حاکم و حکومت، دارای طبقات اجتماعی و اصناف بود ). کشف گورستان شهداد از مهمترین اکتشافات باستان‌شناسی دوران معاصر است. از آنجاییکه پیشینیان، بنا بر اعتقادشان به اینکه بعد از مرگ در دنیایی دیگر محتاج آب و غذا و مسکن خواهند بود، تمامی متعلقات خود ، از ظرف و لباس گرفته تا زیورآلات را با خود به گور می‌بردند. به علت جهت گردش خورشید گورستانهای شهداد اغلب شرقی، غربی هستند. ساکنان شهداد، از افراد بزرگ و سرشناس خود از جمله حکمرانان، کاهنان، مجسمه‌هایی می‌ساختند و پس از فوت آنها در هنگام تدفین آنرا با اشیای دیگر در گور جای می‌دادند.در بین مجسمه‌ها، تعداد زیادی مجسمه زن نیز وجود دارد.

اعتقادات دینی شهداد باستان :

ساکنین شهداد در هزاره‌های پیش معتقد به انواع ارباب بودند. یکی از خدایان مورد پرستش، الهه حامی حیوانات بود که در نقشهای مختلفی به صورت انسان شاخدار ترسیم می‌کردند. مردم برای دفع بلا نزد این الهه حامی حیوانات قربانی می‌کردند. اما در تمامی صحنه‌هایی که از قربانی کردن باقی مانده، فقط قربانی حیوان به چشم می‌خورد و نشانی از قربانی انسان وجود ندارد. خدای دیگر آنها، الهه رستنی‌ها بود برای بازگرداندن مراتع از او کمک می‌خواستند. خدای دیگر آنها، الهه آب بود؛ از او یاری می‌طلبیدند تا با فرستادن باران و پر آب نمودن رودها، خواسته بندگان را جامه عمل بپوشانند. خدای آب در این منطقه کویری به علت شرایط خاص آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. نحوه پوشش این الهه‌های نگهبان به این شکل بود که، تنه بالایی آن الهه معمولاً لخت بود و از کمر به پایین دامنی بر تن داشت. این نوع پوشش به احتمال زیاد همان نحوه پوشش اقوام کرمانی را در هزاره سوم ق.م نشان می‌دهد.

باورهای عامیانه :

از اعتقاد کهن اقوام این سرزمین (کرمان)، مراسم سنتی سده‌است که قرنها پیش از دین زرتشت در ایران رایج بوده‌است و تا قبل از صفویه برگزاری آن در مناطق مختلف وجود داشته اما امروز فقط در کرمان برگزار می‌شود. کشاورزان کرمانی بر این باور بودند که با افروختن آتش ساده، ستاره‌ای به زمین می‌آید. از جمله باورهای دیگر آنها، برگزاری مراسم باران است، که هم در مازندران و هم در کرمان برگزار می‌شود. به این شکل است که عده‌ای از مردم به خصوص نوجوانان مواد اولیه را برای پختن آش فراهم می‌کنند و ضیافتی ترتیب می‌دهند و دعا می‌کنند، در یکجا هم، با کتک زدن کودکی صغیر و یا یتیم و یا گریاندن او دعا می‌کردند که باران ببارد.

هنر باستانی شهداد :

ساکنان شهداد، در هنر از تکنیک بسیار پیشرفته‌ای برخوردار بودند. سفال گران با مهارت و سلیقه بسیار، سفالها را با طرحهای زیبایی می‌آراستند و با بهره گیری از طبیعت، نقوش حیوانات و گیاهان را در رنگهای سیاه روی سفال می‌کشیدند. هنر دیگر مردم شهداد، سنگ تراشی بود که با مهارت تمام از سنگ مرمر ظروف مختلف را می‌ساختند. هنر بعدی آنها، فلزکاری بود که در آن زمان، بی مانند بود و حتی در این منطقه کوره‌هایی برای ذوب فلزات و فلز کاری نیز به دست آمده‌است که شهداد را به یک شهر صنعتی تبدیل می‌کند. از جمله تصاویری که بر روی این فلزات دیده می‌شود، نقش مار است. این حیوان بدون شک مورد احترام، کویر نشینان شهدادی بوده‌است. آنها همچنین پلاکهای منقوش به مار، به عنوان طلسم و برای جلوگیری از گزند بلاهای زمینی و آسمانی استفاده می‌کردند. از جمله کشفهای جالب گورستان شهداد، تعدادی ماکت سنگی ساختمان بود که احتملاً ماکت معبد خدای باران بوده‌است. در بامهای تمامی این ماکتها، زائده‌ای ظرف مانند وجود دارد که نشانگر ظروف بزرگی است که کاهنان به احتمال زیاد برای جمع آوری آب باران بر پشت بام این معابد قرار می‌دادند. از این آب برای امور مذهبی و تطهیر نیز استفاده می‌کردند.

پیشینه :

شهر باستانی شهداد با دیرینگی ۶۰۰۰ ساله در سال ۱۳۴۷ خورشیدی توسط کاوشگران سازمان میراث فرهنگی ایران کشف شد. این محوطه به نام محوطه تاریخی، باستانی و صنعتی آراتا نام‌گذاری شده‌است. قدیمی‌ترین درفش فلزی جهان از این کاوشگاه به‌دست آمده‌است.

از دیدنی‌های شهداد می‌توان به این مکان‌ها اشاره کرد: اﻣﺎمزاده زﻳﺪ– ﻗﻠﻌﻪﻫﺎی ﻛﻬﻨﻪ– رﻣﻮک– ﭼﻐﻮکی – ﺑﻬﺮام – ﮔﻮرﺳﺘﺎنﻫﺎی ﺑﺎﺳﺘﺎنی– ﻛﺎرﮔﺎه ﻓﻠﺰ ﻛﺎری ﺑﺎﺳﺘﺎنی – آﺳﻴﺎب آبی – ﺑﺎغ ﺷﻬﺮداری و ﺑﺎغ ﻛﺸﺎورزی.