کوه‌های ایران

بر خلاف تصور رایج که ایران را سرزمین بیابانی توصیف می‌کند، حدود 55 درصد سطح کشور   را کوه فرا گرفته است. 45درصد مساحت آن نیز زیر پوشش جلگه‌ها، دشت‌های پهناور، دریاچه‌ها، تالاب‌ها و نمکزارهای متعدد است. کوه‌های ایران به چهار رشته کوه شمالی، غربی، مرکزی و شرقی تقسیم می‌شود.

ارتفاعات شمالی
رشته شمالی یا البرز با 950 کیلومتر طول و 500/51 کیلومتر مربع مساحت، حدود 3 درصد از مساحت کشور را در بر می‌گیرد. رشته کوه البرز از استان اردبیل شروع شده و رو به شرق از جنوب دریای خزر می‌گذرد و در شمال خراسان به کوه‌های شرقی ایران می‌پیوندد (جعفری، 1379 ب، ص15).
بر اساس نوع دیگر تقسیم‌بندی گه‌های شمالی به کوه‌های آذربایجان و کوه‌های البرز و کوه های خراسان تقسیم شده‌اند. در آذربایجان کوه‌های قوسی شکل ارسباران به موازات رود ارس کشیده شده است. در شمال شرقی تبریز، سبلان (4811متر) و در جنوب آن سهند (3710 متر) قرار گرفته‌اند. بر اساس همین تقسیم بندی، کوه‌های البرز از ارتفاعات طالقان شروع شده به رود هراز ختم می‌شود و کوه‌های خراسان یان دره گرگان و تجن امتداد یافته است )(افشار، 1372، ص 35)
مهمترین قله‌های رشته کوه شمالی ایران را دماوند (5671 متر)، علم کوه (4850متر) و سبلان (4811متر) تشکیل می‌دهند. دماوند مرتفع ترین قله ایران و در استان مازندران، بخش لاریجان واقع است. این مخروط عظیم آتشفشانی در امتداد جناح غربی دره رودخانه هراز قرار دارد و از سمت غرب،  محدود به رودخانه دلیچای و بخشی از دشت مرتفع لار، از شمال به سلسله کوه‌های نمارستاق و از جنوب نیز به دره رودخانه و سرچشمه‌های هراز منتهی می‌شود. دماوند به دلیل شکل جغرافیایی مدور خود از ساختارهای ویژه‌ای در تشکیل یال‌های منتهی به نقطه مرتفع خود برخوردار است. این کوه دارای یخچال‌های بزرگی است که از مهمترین آنها باید به سیوله و دوبی سل و عروسک‌ها در شمال، یخار در شرق و یخچال‌های غربی آن اشاره کرد.
قله مرتفع علم کوه در استان مازندران واقع شده است. منطقه پیرامون آن با حدود 160 قله بالای دو هزار متر و یخچال‌ها، برفچال‌ها و دیواره‌هایش از مشهورترین ارتفاعات ایران و آشنا برای کوهنوردان خارجی است. علم‌کوه در ضلع شمالی و مایل به شمال غربی دارای دیواره‌ای 450 متری از کف یخچال علم چال و از جنوب شرقی به یخچال‌های خراسان و مرجیکش محدود می‌شود. کوه سبلان نیز از کوه‌های مرتفع در رشته کوه‌های شمالی کشور است که در شمال غرب استان اردبیل واقع شده و شهرت جهانی دارد. وجود دریاچه‌ای زیبا بر فراز قله و چندین یخچال بزرگ و کوچک و چشمه‌های آب گرم سرعین، مویل، قطورسو، شابیل از جمله دیدنی‌های این کوه است (مقیم، 1380 ب، ص65، 149و 168(
ارتفاعات غربی
رشته زاگرس که عظیم‌ترین و طولانی‌ترین رشته کوه ایران است، از آذربایجان غربی آغاز می‌شود و پس از عبود از کردستان، همدان، کرمانشاه، ایلام، لرستان، خوزستان، چهارمحال و بختیاری، کهکیلویه و بویر احمد، بوشهر، فارس و هرمزگان تا شمال تنگه هرمز ادامه می‌یابد و در ان جا به رشته کوه‌های زاگرس با طول حدود 1400 کیلومتر و عرض بین صد تا سیصد کیلومتر و عرض بین صد تا سیصد کیلومتر، مساحتی معادل 000/323 کیلومتر مربع یا 20 درصد از مساحت کشور را زیر پوشش قرار داده است. بلندترین قله سلسله جبال زاگرس با ارتفاع 4409، «دنیار» یا «دنا» نام دارد. از دیگر کوه‌های بلند زاگرس می‌توان به برده‌رش (3608متر)، شاهور (3309متر)، پرو (3357متر)، الوند (3480متر)، اشترانکوه (4050متر)، زردکوه (4225متر) و کوه فارغان (3267 متر) اشاره کرد (جعفری، 1379 ب، ص14 و 15).
کوه‌های زاگرس، بسیار جوان و آخرین کوه‌هایی هستند که در ایران شکل گرفته‌اند. اکنون به دلیل تداوم فشار سپر عربستان، هنوز حالت پایداری در آنها به وجود نیامده و بر ارتفاع این کوه‌ها افزوده می‌شود (فرهنگ دره شوری، 1377، ص12(
ارتفاعات مرکزی
این ارتفاعات در امتداد قطر بزرگ ایران یعنی شمال غربی به سوی جنوب شرقی کشیده شده و آذربایجان شرقی را به کوه‌های سیستان و بلوچستان متصل می‌کند. طول ارتفاعات مرکزی 1460 کیلومتر و عرض آن به طور متوسط هشتاد کیلومتر است که 143000 کیلومتر مربع یا 5/8 درصد مساحت کشور را در بر می‌گیرد. کوه هزار (4465متر) مرتفع ترین کوه این رشته، و لاله‌زار (4351متر)، جوپار (4135متر)، پلوار (4233 متر) و شیرکوه(4000متر) از دیگر کوه‌های بلند این رشته هستند.
ارتفاعات شرقی
این کوه‌ها، ارتفعات ناپیوسته‌ای هستند که از شمال خراسان آغاز شده و رو به جنوب تا استان سیستان و بلوچستان ادامه می‌یابند. کوه‌های بزمان (3503متر)، باقران (2595متر)، آهنگران (2831متر)، چهل تن (3013متر)، بینالود (3211متر) و هزار مسجد (3040متر) از مهم‌ترین کوه‌های ارتفاعات شرقی به شمار می‌روند. قله منفرد و آتشفشانی تفتان (4110متر) بلندترین کوه این رشته است. ویژگی این قله که در بخش خاش استان سیستان و بلوچستان واقع شده وجود دود سفید رنگی است که همواره از فراز آن مشاهده می‌شود. این کوه آتشفشان نیمه فعال است.
علاوه بر رشته کوه‌های چهارگانه فوق، کوه‌های دیگری نیز به وصورت پراکنده در گوشه و کنار کشور وجود دارد که عمده‌ترین آنها رشته کوه‌های نسبتاً مرتفعی هستند که دشت کویر را از کویر لوت جدا می‌کنند. کوه نایبند با ارتفاع 3009 متر بلندترین قله این کوه به حساب می‌آید (جعفری، 1379 ب، ص16). بر اساس نوشته احمد معرفت (1352، ص344) در مجموعه کوه‌های ایران 391 قله بالای 2000 متر وجود دارد. بنابراین، گر چه اقلیم کشور از سیمای خشک و نیمه خشک برخوردار است اما این تعداد تصور بیابان‌های هموار و مسطح را از اذهان می‌زداید.