طبيعت بي خطر نيست

 شايد شما هم از جمله كسانى هستيد كه به توصيه پزشك معالج خود از مكمل هاى غذايى? (dietary supplements) مثل ويتامين E به عنوان ضد اكسيدان، فرآورده هاى حاوى گياه گينكو يا جينكو (ginkgo) به منظور تقويت حافظه (مثل قرص جينكوتيدى كه هم اكنون در بازار دارويى ايران موجود است).

فرآورده هاى حاوى گياه علف چاى (St. John wort) به منظور بهبود ناراحتى هاى عصبى و افسردگى (مثل قطره هايپيران كه نمونه دارويى موجود در ايران است) و يا گلوكزآمين سولفات به منظور بهبود دردهاى زانو استفاده مى نماييد. شايد همانند ميليون ها نفر از مردم دنيا، مصرف كننده وارفارين و يا آسپرين (داروهاى رقيق كننده خون) باشيد. چنانچه چنين است آيا مى دانيد همواره احتمال دارد مصرف همزمان دارو و مكمل با خطر تداخل اثر همراه باشد.

مطالعه اى كه اخيراً در يكى از مجلات خارجى چاپ شده بيانگر اين مطلب است كه 48 درصد از افرادى كه فرآورده هاى مكمل مصرف مى كنند از داروهاى بدون نسخه (OTC) و 31 درصد آنها از داروهاى تجويز شده به واسطه نسخه استفاده مى نمايند. گرچه اكثر موارد در مصرف همزمان آن تداخلى شناخته نشده است. ولى برخى از فرآورده هاى گياهى و مكمل ها با بعضى از داروهاى شيميايى تداخل شديدى دارند. به علاوه اطلاعاتى كه در اين مورد در دسترس بيماران قرار مى گيرد، بسيار ناچيز و ناكافى است. همچنين تعداد كمى از پزشكان از احتمال بروز اين تداخلات آگاه هستند، چرا كه مطالعات مرتبط با اين موضوع جديد هستند.

در گذشته تصور مى كردند فرآورده هاى مشتق از گياهان و منابع طبيعى، داروهاى جادويى هستند كه به سبب طبيعى بودن فاقد هرگونه ضرر و زيانى هستند. در حالى كه مكمل هاى غذايى بر سلامت فرد بسيار تاثيرگذار هستند و اين بدين معنا است كه قادر به اثربخشى مثبت و منفى هستند به خصوص چنانچه همراه با داروهاى شيميايى مصرف شوند.

البته تداخل احتمالى دارو- گياه و يا دارو- مكمل به معناى قطع مصرف دارو توسط بيمار نيست. بلكه بدون شك مكمل هاى غذايى و دارويى گياهى به طور معمول جايگزين هاى ملايم تر و سالم ترى از داروهاى شيميايى هستند و تاريخچه مصرف هزار ساله آنها نيز نشان داده كه بدن انسان با تركيبات شيميايى فعال بسيارى از گياهان مشهور و متداول به خوبى سازگار است. همچنين تعداد موارد تداخل هاى جدى و خطرناك دارو- گياه كه به ثبت رسيده اند در مقايسه با مشكلات ناشى از داروهاى نسخه اى بسيار كمتر هستند.

•تداخلات مثبت و منفى
به اعتقاد سرويراستار مجموعه كتب «داروساز طبيعى» (Natural Pharmacist) برخى از تداخل ها مستند شده و گروهى ديگر، جنبه نظرى و تئورى دارند. برخى انعكاس هاى شديداً منفى داشته و گروهى ديگر كاملاً سودمند و اثربخش هستند.يكى از گياهانى كه تداخل هاى بالقوه خطرناكى دارد، گياه علف چاى يا هوفاريقون و فرآورده هاى آن است. اين نكته بدين معنا نيست كه مصرف گياه مذكور كه كارآزمايى هاى بالينى، كارآيى بالاى آن را در درمان افسردگى خفيف تا متوسط نشان داده اند، بايد ممنوع شود. بلكه به قول محققان چنانچه بيمار دارويى را مصرف مى كند كه براى وى جنبه حياتى دارد، نبايد خودسرانه و بدون مشورت پزشك و داروساز آشنا با مكمل هاى غذايى و داروهاى گياهى شروع به مصرف فرآورده هاى اين گياه كند، چرا كه ممكن است سطح خونى داروى شيميايى در بدن بيمار دستخوش تغيير شود و اثرات دارو و در نهايت عوارض جانبى آن افزايش و يا كاهش يابد.

تداخل موجود بين علف چاى و داروهاى ضد ايدز عمده مطالعات بالينى اين گياه را به خود اختصاص داده اند و نتايج آنها بيانگر كاهش كارآيى داروهاى ضد ايدز (مهاركننده هاى پروتئاز) در مصرف همزمان با علف چاى به ميزان 80 درصد است. به علاوه اين گياه با داروى قلبى ديگوكسين، رقيق كننده خون وارفارين و داروهاى ضد باردارى خوراكى تداخل دارد كه به دليل شباهت مسير متابوليزه شدن داروهاى فوق و علف چاى در كبد است.

گياهانى كه موجب رقيق شدن خون مى گردند به خصوص چنانچه بيمار به طور مرتب وارفارين و يا حتى آسپرين مى خورد نيز مورد توجه اين بحث است. آسپرين به مدت هفت روز بر زمان انعقاد خون تأثير مى گذارد و چنانچه همزمان با گياهانى چون جينكو، سير و يا حتى ويتامين E مصرف شود به طور مسلم احتمال خونريزى را افزايش مى دهد. شايد شنيده باشيد كه پيش از عمل جراحى نبايد سير مصرف كرد. دليل اين موضوع همان تأثير سير بر رقت خون است.

از طرف ديگر برخى از گياهان و مكمل هاى غذايى در صورت مصرف همزمان با داروها مى توانند در درمان برخى از بيمارى ها مفيد و مؤثر باشند. براى مثال مصرف برخى از گياهان به خصوص مكمل كروميوم مى تواند به كنترل سطح قند خون كمك نمايد. بدين معنا كه داروى ضد قند كمترى در افراد ديابتى مصرف شود. بديهى است كه دانستن اينگونه تداخل هاى مثبت، شرط لازم براى به كارگيرى تدبير مناسب در مصرف همزمان آنها است. نكته مهم ديگر آن كه در صورت عدم ارزيابى و پايش دقيق، اين تداخل مثبت مى تواند منجر به نتيجه اى منفى و كاهش بيش از حد قند خون فرد ديابتى شود.

•چگونه مى توان به اطلاعات لازم و مورد نياز دست يافت
مطالعه و دانش موجود در خصوص تداخل مابين دارو و مكمل هاى غذايى قدمت چندانى ندارد. بسيارى از پزشكان هنوز آشنايى كاملى با فرآورده هاى گياهى و مكمل هاى غذايى همچنين خطرات بالقوه آنها ندارند. به علاوه بسيارى از تداخل ها از نظر تئورى احتمال دارند و از نظر تجربى ثابت نشده اند. براى مثال دارويى كه از نظر سوخت وساز مشابه علف چاى است، به احتمال زياد با اين گياه و فرآورده هاى حاوى آن تداخل دارد. ولى از آنجايى كه بسيارى از داروها چنين شرايطى دارند، بسيارى از تداخل ها بالقوه تاكنون مورد مطالعه قرار نگرفته اند.

مشكل ديگرى كه در اين زمينه وجود دارد تعداد گياهان دارويى است كه احتمال دارد بيماران به همراه دارو مصرف نمايند. براى نمونه چنانچه بخواهيم به مطالعه تداخل هاى احتمالى آسپرين و چگونگى بروز آنها با حدود 10/000 گياهى كه در سرتاسر دنيا مصرف مى شود بپردازيم، لازم است يك گروه تحقيقاتى تمام مدت كارى عمر خود را در اين موضوع صرف نمايد. با وجود آن كه بسيارى از مطالعات در اين باب انجام شده اند، بسيارى از تداخل هاى ناشى از مصرف توأم دارو- مكمل بدون بررسى باقى مانده است.

گرچه پزشكان بالينى در ايران شناخت نسبتاً وسيعى در مورد تركيبات دارويى دارند ولى به دليل عدم اطلاع رسانى كافى در زمينه مكمل هاى غذايى به خصوص گياهان دارويى در آموزش پزشكى كشور، همچنين در دسترس نبودن كتب و مقالات مستند در اين مورد به ميزان لازم، دستيابى به اطلاعات مورد نياز بيماران از سهولت كافى برخوردار نيستند. به نظر مى رسد در شرايط كنونى، داروسازان مطلع و آشنا با دانش مرتبط با موضوع فوق بهترين مشاورين پزشكان و بيمارانى باشند كه به ترتيب قصد توصيه و مصرف مكمل هاى غذايى را دارند.