جلسه ۸.۶.۹۱
مدرسهٔ خان یکی از مدرسه‌های تاریخی شهر شیراز می‌باشد. این مدرسه در دورهٔ صفویه و در زمان حکومت شاه عباس اول به‌دست «الله‌وردی‌خان» و «امام‌قلی‌خان» احداث شده‌است.
مدرسه آقا باباخان (مدرسه وکیل) مربوط به دوره زند است[نیازمند منبع] و در شیراز، جنوب دیوار جنوبی چهل ستون، مسجد وکیل واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۹ خرداد ۱۳۴۷ با شمارهٔ ثبت ۶۰۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.[۱] «حاج محمدحسین‌خان صدراعظم اصفهانی» این مدرسه را احداث و «آقاباباخان حسین» مراحل احداث آن را در سال ۱۲۴۰ هجری به اتمام رسانده‌است. مدرسهٔ آقاباباخان در جنب مسجد جامع شیراز و بازار وکیل و در محلهٔ درب شاهزاده واقع شده‌است.
مدرسه ایلخانی مربوط به دوره قاجار است و در شیراز، محله میدان شاه، پشت مسجد ایلخانی واقع شده و این اثر در تاریخ ۸ مرداد ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۶۰۲۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مدرسه حکیم مربوط به دوره صفوی – دوره معاصر باسازی است و در شیراز، میدان احمدی، بازار شاهچراغ واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۱ دی ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۵۳۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مدرسه مقیمیه مربوط به اواخر دوره قاجار است و در شیراز، خیابان احمدی، خیابان بین الحرمین، پشت شاهچراغ واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۳ بهمن ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۷۲۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مدرسه نظامیه (سید علاءالدین) مربوط به دوره صفوی است و در شیراز، جنب بقعه حضرت سید علاءالدین حسین واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۷ مهر ۱۳۵۴ با شمارهٔ ثبت ۱۱۱۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد آدینه خان مربوط به دوره قاجار است و در شیراز، خیبان کریم خان زند، بازارچه فیل واقع شده و این اثر در تاریخ ۸ مرداد ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۶۰۴۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد آقا باباخان مربوط به دوره زند است و در شیراز، خیابان زند، شرق بازار وکیل واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۳۴۲۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد حاج نظام مربوط به دوره قاجار است و در شیراز، خیابان لطفعلی خان، محله اسحق بیگ واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۱ دی ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۵۲۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد علمدار مربوط به دوره قاجار است و در شیراز، خیابان بین الحرمین، کوچه امامزاده پنج تن واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۳ بهمن ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۷۲۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد مولا مربوط به اواخر دوره قاجار -اوایل دوره پهلوی است و در شیراز، خیابان زند باریک، کوچه مسجد مولا واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۱ دی ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۵۲۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
«مسجد جامع جدید» یا «مسجد اتابک»، معروف به «مسجد نو»، دوّمین مسجد شیراز از نظر اهمیت تاریخی است. اولین مسجد شیراز از نظر اهمیت تاریخی مسجد جامع عتیق و سومین مسجد از این منظر مسجد وکیل است. مسجد نو با بیست هزار متر مربع (دو هکتار) مساحت بزرگ‌ترین مسجد ایران است. در سال‌های اخیر مسجد نو به محل اقامه نماز جمعه شهر شیراز بدل شد و ستاد اقامه نماز جمعه با احداث ابنیه و دکاکین و اجاره دادن آنها از وسعت این مسجد کاست و با احداث سقف فلزی بر روی محوطه وسیع آن لطمات شدیدی بر بافت تاریخی آن وارد نمود.مسجدنو مربوط به اتابکان است و در شیراز، فلکه شاهچراق، روبروی بقعه شاهچراغ واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۷۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
پیشینه ساخت
مسجد نو شیراز در حوالی سال ۵۹۰ ق. توسط اتابک سعد بن زنگی احداث شد. این مسجد رو به روی بارگاه شاهچراغ در شیراز واقع است. در مورد نام این مسجد نوشته‌اند که چون چند مرتبه در سال‌های ۶۹۰ ، ۱۱۸۳ و ۱۲۶۹ ه. ق در اثر زلزله تخریب و مجدداً ساخته شد، چنین نام گرفته‌است.
مختصات سازه‌ای
این ساختمان، نخست اندرونی” اتابک سعد بن زنگی” بود. او هنگام بیماری سخت فرزندش، نذر کرد که در صورت بازیافتن سلامت فرزندش، خانه را خراب کند و به جای آن مسجد بسازد. چنین شد و او نذر خود را ادا کرد. در شمال و جنوب این ساختمان، دو رواق ( ایوانی که در مرتبه دوم ساخته شود، پیشگاه ) بسیار بلند به ارتفاع ۳۰ متر و عرض ۲۵ متر ساخته شده‌است. در هر سوی این رواق‌ها، ۱۲ طاق کم ارتفاع وجود دارد. در پشت رواق جنوبی، شبستان گسترده‌ای ساخته شده‌است. در ضلع‌های شرقی و غربی، ایوان بزرگی در وسط وجود دارد که هر طرف آن شش اتاق ساخته شده‌است.
اهمیت هنری و گردشگری
در ساختمان مسجد نو در حال حاضر هیچ کاشی کاری و کار هنری دیده نمی‌شود، اما پیشانی طاق‌های بزرگ با کاشی کاری معرق به خط ثلث تزیین شده‌است. تا حدود ۶۰ سال پیش به دلیل وجود چند درخت چنار در وسط صحن، این مکان گردشگاه مردم شیراز بود و آب قنات خیرات از وسط آن جریان داشت. مسجد نو در دوره مشروطیت محل تجمع آزادی خواهان بود.
مسجد جامع عتیق کهنترین مسجد شیراز می‌باشد که مسجد جمعه یا آدینه نیز نامیده می‌شود. بنای اولیه این مسجد در سال ۲۸۱ هجری قمری در زمان عمرو لیث صفاری ساخته شده‌است. بعدها شاه اسحق اینجو در سال ۷۵۲ هجری قمری ساختمانی در میان مسجد بنا کرد که آنرا خدایخانه یا دارالمصحف مینامند و مکان نگهداری قرآن مجید و مکان تلاوت آن بوده‌است. کتیبه سنگی آن از نمونه‌های ارزنده هنر خطاطی بشمار می‌رود. این کتیبه به خط یحیی الجمالی الصوفی خطاط نامدار زمان شاه اسحق نوشته شده و حاوی جملاتی در شان قرآن مجید است.
این مسجد اولین هسته مذهبی در شهر شیراز است که جدا از عملکرد مذهبی نقش اجتماعی-سیاسی نیز داشته‌است و بهمین دلیل دارای ۶ ورودی در اضلاع مختلف می‌باشد که مهم‌ترین آن ورودی ضلع شمالی است که در دوره صفویه بازسازی گردیده‌است.
مسجد وکیل شیراز در مجموعه بناهای زندیه، در کنار بازار وکیل و حمام وکیل در مرکز این شهر قرار دارد.
این بنا یکی از بناهای زیبا و بسیار مستحکم دوره زندیه می‌باشد که از لحاظ هنری و معماری دارای اهمیت زیادی است، این مسجد بدستور کریم خان زند ساخته شده‌است. طرح این مسجد دو ایوانی بوده و دارای دو شبستان جنوبی و شرقی است.
شبستان جنوبی با ستون‌های سنگی یکپارچه و مارپیچ از شاخصه‌های معماری ایرانی واز مناطق دیدنی این مسجداست که دارای ۴۸ ستون سنگی یکپارچه می‌باشد.
مساحت این شبستان در حدود ۵ هزار متر مربع است و منبر چهارده پله‌ای یکپارچه از سنگ مرمر از زیبائیهای قسمت شبستان می‌باشد. گویند به فرمان کریم خان این سنگ از مراغه به شیراز آورده شد.
در سمت شمال مسجد طاق بلند و مهمی ساخته شده که به طاق مروارید معروف است و در دور این طاق با قلم درشت و خط ثلث عالی یکی از سوره‌های قرآن به صورت هلالی نوشته شده‌است.
این مسجد بر طبق بافت معماری سنتی این مرز و بوم در یک مجموعه اجتماعی قرار گرفته و هماهنگی زیبایی را در پیوند دین و دنیا، بوجود آورده‌است.کاشی کاری صحن و ایوان‌های شمالی و جنوبی نیز بسیار زیبا و از انواع هفت رنگ و معرق می‌باشد.
مسجد وکیل در سفرنامه به سوی اصفهان پیرلوتی این گونه معرفی شده‌است: “امروز خوشبختانه موفق شدم وارد مسجد کریم خان شوم بی شبهه اگر مدتی در این جا بمانم به همه محل‌هایی که دخول به آنها اکنون به طور کامل برایم ممنوع است، وارد می‌شوم. مردم این شهر نسبت به من بسیار ملایم و مهربانند. خطوط و نقوش معماری مسجد، ساده و بی آلایش است، ولی در همه جا، میناکاری و رنگ‌های سبز و قرمز دیده می‌شود و این تجمل به حد افراط رسیده‌است هیچ قسمتی از دیوار را نمی‌توان یافت که به دقت میناکاری نشده باشد. اکنون در کاخی لاجوردین و فیروزه فام هستیم.” بنای مسجد وکیل در پروژه مستند زندیه به طور کاملا دقیق و با جزییات کامل به شکل سه بعدی شبیه سازی گردیده است.
مسجد نصیرالملک یکی از مساجد قدیمی شیراز می‌باشد که در محله گود عربان و در جنوب خیابان لطفعلی خان زند و در نزدیکی امامزاده شاه چراغ قرار گرفته است.این بنا به دستور میرزا حسن علی ملقب به نصیرالملک که یکی از بزرگان سلسله قاجار بوده ساخته شده.معماری آن کار محمد حسن معمار بوده است.مدت ساخت آن حدود ۱۲ سال و از سال ۱۲۵۵ تا ۱۲۶۷ خورشیدی به طول انجامیده است.مرمت، حفظ و نگهداری این بنای باشکوه و ارزشمند با رعایت استانداردهای بین‌المللی مرمت آثار تاریخی از سال‌ها پیش توسط موقوفه نصیرالملک به تولیت آقای محمود قوام و مدیریت آقای مهندس کوروش جاویدی پارسی جانی آغاز شده و همچنان ادامه دارد.
مسجد دارای صحن وسیعی می‌باشد که در سمت شمال مسجد قرار گرفته است.در ورودی دارای طاق نمایی بزرگ است، که سقف آن با کاشی‌های رنگارنگ مزین گشته است.درهای ورودی این مسجد، دو در بزرگ چوبی است که در بالای آن بر روی سنگ مرمر شعری از شوریده شیرازی به مناسبت سازنده مسجد و سال اتمام آن نوشته شده است.مسجد دارای دو شبستان شرقی و غربی است.شبستان غربی که پوشش آجری دارد و بیشتر بروی آن کار شده و زیباتر است٬طاق این شبستان بر روی ستونها سنگی و با طرح مارپیچ بر روی آن در دو ردیف شش‌تایی و به تعداد دوازده عدد به نیت دوازده امام قرار گرفته است و همچنین این شبستان دارای هفت درگاه که آن را به صحن مسجد مرتبط می‌کند، با هفت در چوبی با شیشه‌های رنگارنگ می‌باشد.سنگتراشی و تزیین این شبستان الهام گرفته شده از مسجد وکیل شیراز است.طاق و دیوارهای این شبستان با کاشی کاریهای زیبا تزیین شده است.کف آن با کاشی‌های فیروزه‌ای و سقف آن با نقش گل و بوته و آیات قرآنی مزین گشته است.این شبستان در واقع شبستان تابستانه محسوب می‌شود.
شبستان شرقی که به زیبایی شبستان غربی نیست، شبستان زمستانه به حساب می‌آید، دارای هفت ستون بدون طرح و ساده است و در یک ردیف در وسط قرار گرفته‌اند.در جلوی شبستان شرقی، ایوانی قرار گرفته که با هشت طاق نما از حیاط مجزا گشته است.در ان شبستان دری وجود دارد که به یک چاه آب گشوده می‌شود.همچنین در این مکان یک حوضچه و یک دالان نیز موجود است.هر دو شبستان بر خلاف معمول به خاطر جهت گیری ساختمان قبله در امتداد محور قبله واقع شده اند.در دالان شمالی سنگ نوشته‌ای وجود دارد که شعر زیر بر روی آن حک شده است:
غرض نقشی است کز ما باز ماند که هستی را نمی‌بینم بقایی
مگر صاحبدلی روزی به رحمت کند در حق استادان دعایی
مسجد دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است که شبیه هم نیستند و ایوان شمالی زیباتر از ایوان جنوبی است.ایوان شمالی دارای سه نیم طاق در سه طرف است و از سمت چهارم به صحن راه دارد، همچنین این ایوان داری ۴ غرفه است و سقف میانی آن با مقرنس کاری و کاسه سازی پنج کاسه مزین گشته است.ایوان جنوبی نیز دارای دو گلدسته است و در حیاط آن نیز حوضی مستطیل شکل و سنگی با فواره وجود دارد.
